MICHIEL VAN KEMPEN Surinaamse schnivers en dichters Surinaamse schrijvers en dichters Michiel van Kempen Surinaamse schrijvers en dichters Met honderd schrijversprofielen en een list van pseudoniemen Amsterdam • Uitgeverij De Arbeiderspers Voor Truus Copyright © 1989 Michiel van Kempen Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van B.V. Uitgeverij De Ar- beiderspers, Singel 262, Amsterdam. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written per- mission from B. v . Uitgeverij De Arbeiderspers, Singel 262, Amsterdam. Omslag: Frank Creton Omslagontwerp: Nico Richter Fotomateriaal: collectie van de auteur Druk: Tulp, Zwolle ISBN 90 295 2511 8 / CIP Inhoud Ter inleiding 7 Suriname literair in cijfers en feiten i 1 Surinaamse literatuur in Nederland in cijfers en feiten 13 I Rijmelaars en analfabeten? 15 2 Een Surinaams-Siamese tweeling 24 3 Ire apo wiponojae / Aldus vertel ik 29 4 Luister hoe die tori gaat... 39 5 Scabreuze liedjes en de wijsheid van Birbal 48 6 Een rederijker achter Lelydorp 56 7 Wie de Surinaamse literatuur leest, leest de Surinaamse geschiedenis / i Eenlingen 6 1 8 Wie de Surinaamse literatuur leest, leest de Surinaamse geschiedenis / ii De soela 7o 9 Wie de Surinaamse literatuur leest, leest de Surinaamse geschiedenis / m Met beide benen op de grond8i I 0 De mamio van dit verdeelde een geworden land 95 I I Eigen wegen buiten Suriname 1 14 I 2 Hoe conservatief is een vorm? 1 25 I 3 Lezers, al of niet gedwongen 1 36 14 Tussenstroomse schrijvers 145 Verantwoording en literatuur 154 Profielen van schrijvers 158 Lijst van pseudoniemen 188 Ter inleiding Of zij bestaat, de Surinaamse literatuur? Natuurlijk bestaat ze! Maar je moet haar wel weten te ontdekken en dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan. Want die literatuur waarvan het 't meest voor de hand ligt om ze Surinaams te noemen — de literatuur die in Suri- name wordt geproduceerd — is bij het grote publiek het minst be- kend. Dit geldt voor Nederland en in iets minder sterke mate ook voor Suriname: schrijvers die in Suriname wonen zijn in Neder- land praktisch totaal onbekend, terwijl de in Suriname meest gele- zen romanschrijvers auteurs zijn die zich buiten Suriname ont- plooiden: Albert Helman, Bea Vianen, Edgar Cairo, Astrid Roe- mer. Over de relatie tussen de literatuur in Suriname en die van de emigranten zeg ik een en ander in het eerste hoofdstuk van dit boek. Uitgangspunt voor het hele boek is voor mij geweest de situatie in Suriname. 1k hoop hiermee het vertekende beeld van wat de Su- rinaamse literatuur omvat, enigszins te corrigeren. Omdat die ver- tekening ook bepaald is door de gerichtheid op schriftelijk vastge- legde literatuur met veronachtzaming van de oude tradities van het orale vertellen, ben ik in hoofdstuk 2 stil blijven staan bij de vraag waar de Surinaamse literatuur haar aanvang neemt en in de hoofdstukken 3 tot en met 6 bij de mondeling overgeleverde lite- ratuur van inheemsen, creolen, hindostanen en Javanen. Het is mij primair te doen om het oproepen van een totaalbeeld en om het laten voelen van een sfeer en daartoe heb ik een aantal probleemvelden in kaart proberen te brengen. Al geven de hoofd- stukken en de schrijversprofielen aardig wat informatie en al be- spreek ik kort een aantal werken, een volledig, systematisch litera- tuur-historisch overzicht geeft dit boek niet. Een deel van het ma- teriaal waarop dit boek voortbouwt is systematisch-beschrijvend 7 en bibliografisch bijeengebracht in de documentatie De Suri- naamse literatuur 1 97o-1 98 5, verschenen bij Uitgeverij De Volks- boekwinkel te Paramaribo in i 987. Wie bijvoorbeeld een uitvoe- rige bespreking wil van het begrip `Surinaamse literatuur' kan daar terecht. Het essayistisch hart dat ik hier laat spreken, zegt me dat ik niet weet wat Surinaamse literatuur precies is—ook at heb ik er nog zo veel pagina's aan gewijd — en ik wantrouw ook een ieder die zegt het wel te weten. Voor mij bestaat de fascinatie van deze belletrie er juist in telkens weer opnieuw vast te stellen: he, zo kan het ook, dit boek hoort er ook bij, de grenzen zijn weer iets verlegd. Liever dan het exclusivisme van wat at tot de canon is gaan behoren, zijn mij de Surinaamse letteren als een literatuur van expansie, van zoektochten naar het einde van de kaart. Zo zie ik mijzelf ook vooral als een partijganger van het geheel, niet van de fracties. Wat het schrijven van Suriname de moeite waard maakt, is dat het — zoals ik het onlangs hoorde uitdrukken — lloot heeft'. Er is veel prachtigs geschreven, ook veel onbeholpen werk, tendentieus werk, ruw en onaf, maar hoe dan ook: het gaat ergens over, het be- zit een warm kloppend hart. Ik hanteer niet voor niets over drie hoofdstukken de invalshoek `Wie de Surinaamse literatuur leest, leest de Surinaamse geschiedenis'. Maar er is natuurlijk ook meer dan maatschappelijke betrokkenheid en dat beschrijf ik in de ver- gaarbak van het tiende hoofdstuk. Waarover de emigranten schrijven en hoe hun werk ontvangen wordt, staat in het elfde hoofdstuk. Aan hoe er wordt geschreven aan beide zijden van de oceaan, welke lezers dat oplevert en wat de positie van schrijvers is, wordt in de laatste drie hoofdstukken aandacht besteed. Ik geloof niet dat de lezer die georienteerd wil raken in de chaos van talen, genres, bekende, half-bekende en onbekende schrijvers en dichters, er baat bij heeft dat elk dichtertje van drie woorden bier vermeld wordt. Die lezer zou door de bomen het tropisch re- genbos niet meer zien. En een tropisch regenbos, jawel, dat is de Surinaamse literatuur! Een wirwar van struikgewas, lianen, ver- dwaalde bloemen, bomen die nooit echt volwassen worden en reusachtige kankantries, een ademend en eeuwenoud organisme — 8 dat ook wel eens verstikkend kan zijn en naar rottenis riekt —, een schemerige eenheid, afwisselend imposant, afschrikwekkend en adembenemend. Wie er niet in wil verdwalen, heeft een gids no- dig. Ik weet niet of ik een goede gids ben in de Surinaamse letteren, ik vraag me zelfs of of een gids er wel ooit overal de wegzal weten. Ter orientatie heb ik maar aangehouden dat de Surinaamse litera- tuur er niet bij gebaat is haar als een zacht ei te behandelcn. Wie al- les wat Surinaams is toejuicht, zet de schrijvers bu' iten elk referen- tiekader en degradeert hen daarmee enkel. Elke selectid vraagt of- fers, maar ik hoop dat het werk dat ik links en rechts citeer — in Su- rinaams-Nederlands, Sranan, Sarnami, Javaans, Surinaams-Ja- vaans, Karaibs, Saramaccaans en Engels — laat zien dat er genoeg moois overblijft. Jeugdliteratuur is in dit boek buiten beschouwing gebleven en hetzelfde geldt voor het vele werk van al die Nederlanders die voor kortere of langere tijd in Suriname verbleven, van de oudste plan- ters tot de roman De honderd bochten van de koningsarend (1989) van M.M. Schoenmakers. Al dit werk — soms schriel, soms schrij- nend, soms schitterend — lijkt ten onrechte veroordeeld tot een niemandsland waar Surinaamse noch Nederlandse literatuurhis- torici zich ooit wagen. Ten slotte nog een opmerking: waar ik `schrijver' zet, bedoel ik bijna altijd man en vrouw zonder telkens die hinderlijke toevoeging (m/v) te hanteren. 1k moet zeker een aantal personen dankzeggen die mij ook nu weer gesteund hebben. Allereerst de Surinaamse schrijvers en dichters die toestemming gaven om hun werk, soms nog ongepu- bliceerd, in dit boek te citeren. Theo Damsteegt assisteerde bij het vertalen van al die lastige varianten van hindostaanse talen. Jan Bongers is voor mij van onschatbare waarde geweest met zijn kri- tisch oordeel en stimulerend woord en, na mijn vertrek uit Surina- me, ook als contactpersoon met de schrijvers in en rond Paramari- bo. Amsterdam, juni 1989 9 Suriname literair in cijfers en feiten Staatsvorm: Republiek Staatshoofd: Ramsewar Shankar Oppervlakte: 1 4 2.8 2 2 km2 Aantal inwoners: circa 400.000 Aantal talen: 2 2 Dagbladen: De Ware TO, De West, Chung Fa Dagblad, Kong Ngie Tong Sang Dagblad Literaire schrijftalen: Nederlands, Surinaams-Nederlands, Sra- nan, Surinaams-Javaans, Hoog-Javaans, Hindi, Sarnami, Sa- ramaccaans, Aukaans, Karaibs, Chinees (Hakka-dialect), En- gels, Spaans Aantal boekwinkels: circa 10 Actieve uitgeverijen: VACO, De Volksboekwinkel, swi Schrijversorganisaties: Schrijversgroep '77 (sinds 1 977), Dichters- groep Bondru Denki (sinds 1 988) Literaire tijdschriften: geen Vroegere literaire tijdschriften: Tongoni (2 nrs.), Soela (7 nrs.), Moetete (2 nrs.), Kolibri (3 nrs.), Bro ( 1 nr.) Literaire prijzen: Driejaarlijkse Staatsprijs voor Literatuur, Rahman Khan-prijs (vijfjaarlijks) Voornaamste theaters: Thalia, Mamio-theater, NAKS-Schouw- burg, Theater Unique, Cultureel Centrum Suriname, Cultu- reel Centrum Nickerie, Ons Erf Toneelgroepen: NAKS, Mamio, Mofo, Kalamitra, Tonelly, De Echo, Kankantrie, Saathi, Wi egi sani, Swit famiri, Spoedig Herstel, Troeboe denki, Arena budaja, Krido Rini, Epakadono, Noeba, Kifoko, Toneelgezelschap Thalia, Densma, Universi- teitstheater Toneelbond: Surinaamse Drama Federatie (vanaf 1987) II Eerste roman in het Nederlands: Henri Rikken — Tokosi of het In- diaansch mei sje (190 I ) Eerste verhalenbundel in het Nederlands: Coen Ooft — Spanhoek (1958) Eerste bundel columns: E.J. Bartelink — Hoe de tijden veranderen (1916) Eerste poeziebundel in het Nederlands: Coyly Verlooghen — Kans op onweer (1960) Oudst bekende poezie in het Sranan: Hendrik Schouten — Een huishoudelyke