ERMENİ ARAŞTIRMALARI Dört Aylık, Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi 2012, Sayı 43 YAYIN SAHİBİ Ömer Engin LÜTEM SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Aslan Yavuz ŞİR YAZI KURULU Alfabetik Sıra İle Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK Prof. Dr. Bayram KODAMAN (Türk Tarih Kurumu, (Süleyman Demirel Üniversitesi) Karadeniz Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Enver KONUKÇU Dr. Şükrü ELEKDAĞ Doç. Dr. Erol KÜRKÇÜOĞLU (Milletvekili, E. Büyükelçi) (Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN Merkezi Müdürü, Atatürk Üniversitesi) (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Nurşen MAZICI Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU (Marmara Üniversitesi) (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMİR Dr. Erdal İLTER (Siyaset Bilimci) (Tarihçi, Yazar) Prof. Dr. Mehmet SARAY Dr. Yaşar KALAFAT (Tarihçi) (Tarihçi, Yazar) Dr. Bilal ŞİMŞİR Doç. Dr. Davut KILIÇ (E. Büyükelçi, Tarihçi) (Fırat Üniversitesi) Pulat TACAR (E. Büyükelçi) DANIŞMA KURULU Alfabetik Sıra İle Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) (Selçuk Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Kalerya BELOVA Andrew MANGO (Uluslararası İlişkiler Enstitüsü) (Gazeteci, Yazar) Prof. Dr. Salim CÖHCE Prof. Dr. Justin MCCARTHY (İnönü Üniversitesi) (Louisville Üniversitesi) Edward ERICKSON Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ (Tarihçi) (Ankara Üniversitesi) EDİTÖR Ömer Engin LÜTEM Ermeni Araştırmaları yılda üç kez yayımlanır. Yerel Süreli Yayın. Ermeni Araştırmaları hakemli bir dergidir. Ermeni Araştırmaları dergisi TÜBİTAK ULAKBİM tarafından taranmaktadır. Gönderilen yazılar ilk olarak yazı kurulunca bilimsel anlatım ve yazım kuralları yönünden incelenir. Daha sonra uygun bulunan yazılar, alanında bilimsel çalışmaları ile tanınmış üç ayrı hakeme gönderilir. Hakemlerin kararları doğrultusunda yazı yayımlanır ya da yayımlanmaz. Hakemlerin gizli tutulan raporları derginin arşivlerinde beş yıl süre ile tutulur. Yayın İdare Merkezi 2447. Sok. Çınar Sitesi 3. Blok No:32/61 Ümit Mah. Yenimahalle/Ankara Tel: 0 (312) 438 50 23 www.avim.org.tr Baskı Tarihi: 4 Aralık 2012 ISSN: 1303-068X Sayfa Düzeni Ruhi ALAGÖZ Baskı: Özyurt Matbaacılık Büyük San. 1. Cad. Süzgün Sok. No: 7 İskitler / ANKARA Tel: +90 312 384 15 36 Belgegeçer: +90 312 384 15 37 Abone Sorumlusu Hülya ÖNALP Terazi Yayıncılık Bas. Dağ. Dan. Eğt. Org. Mat. Kırt. Ltd. Şti. Süleyman Nazif Sok. No. 12/B Daire 2 06550 Çankaya/ANKARA Tel: 0 (312) 438 50 23-24 Faks: 0 (312) 438 50 26 E-posta: [email protected] Yurtiçi Abone Ücreti: 25 TL Yurtdışı Abone Ücreti: 25 ? Aşağıdaki banka/posta çeki hesap numaralarına ödeme yapabilirsiniz: Terazi Yayıncılık, Garanti Bankası-Çankaya/ANKARA Şubesi 181/6296007 Posta Çeki Hesabı: Ankara/Çankaya/Merkez 5859221 IBAN No: TR960006200018100006296007 Aksi belirtilmediği sürece Ermeni Araştırmalarıʼnda yayımlanan yazılarda belirtilen olay ve fikirler sadece yazarına aittir. Yazı işleri müdürünü, yayın sahibini veya editörünü bağlamaz. Tüm hakları saklıdır. Önceden yazılı izin alınmaksızın hiçbir iletişim, kopyalama sistemi kullanılarak yeniden baskısı yapılamaz. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır. İÇİNDEKİLER (CONTENTS) Sayfa Editörün Notu ...........................................................................................................................................5 (Editorial Note) MAKALELER.............................................................................................................................................7 (ARTICLES) Olaylar ve Yorumlar ..........................................................................................................................7 (Facts and Comments) Ömer E. LÜTEM Kilise'nin Başı, İmparatorʼun Kulu: Rus İmparatorluğu'nun İç ve Dış Politikalarının Kesişme Noktasında Ermeni Katolikosu, 1828-1914 ................33 Head of the Church, Subject of the Emperor: The Armenian Catholicos at the Intersection of the Internal and Foreign Policy of the Russian Empire, 1828-1914 Prof. Dr. Paul WERTH Bir Alt Etnik Kimlik Olarak Çerkez Ermenileri (Çerkez-Hay) (Tarihsel ve Etno-Politik Yaklaşım) .............................................................73 (Circassian Armenians as a Sub-Ethnic Identity (Circassian Hay): A Historical and Ethno-Political Approach) Yrd. Doç. Dr. Ali ASKER İngiliz ve Amerikan Misyonerlerinin Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışındaki Rolü (1810-1878) ....................................................................................89 İÇİNDEKİLER (Role Of English and American Missionaries in the Emergence of the Armenian Question) Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sait DİLEK Türk-Ermeni Yakınlaşmasında Toplumsal Yas Faktörü: Bir Politik Psikoloji Değerlendirmesi .....................................................................................113 (Societal Mourning in Turkish-Armenian Rapproachement: A Political Psychology Analysis) Dr. Rifat S. İLHAN Yrd. Doç. Dr. B. Senem ÇEVİK-ERSAYDI 1878 Kıbrıs Antlaşması ve Ermeni Meselesi....................................................................133 (1878 Cyprus Treaty and the Armenian Issue) Yrd. Doç. Dr. İsmail ŞAHİN Erzurum, Bitlis ve Mamûretülaziz Vilâyetlerindeki Ermeni İsyanları (1890-1905) .................................................................................................165 (Armenian Revolts in Erzurum, Bitlis and Mamûretülaziz Vilayets (1890-1905) ) Mevlüt YÜKSEL Ermeni Araştırmaları 3 2012, Sayı 43 KİTAP TAHLİLİ.....................................................................................................................................195 (BOOK REVIEWS) Sarkis SRENTS: Ermeni Edebiyatı Numuneleri - 1913 ..................................................................................195 Samples of Armenian Literature - 1913 F. Jale Gül ÇORUK Hasan CEMAL: Hasan Cemalʼin 1915: Ermeni Soykırımı Adlı Kitabı Üzerine ..................................201 On Hasan Cemal's Book Entitled "1915: Armenian Genocide" Zeynep DÖNMEZ YAZIM KURALLARI...........................................................................................................................211 (STYLE SHEET) 4 Ermeni Araştırmaları 2012, Sayı 43 EDİTÖRÜN NOTU (EDITORIAL NOTE) Dergimizin bu sayısındaki Olaylar ve Yorumlar’da başlıca dört konu ele alınmaktadır. Birincisi Türkiye-Ermenistan İlişkileri olup bu hususta bir ilerleme olmadığı belirtilmektedir. İkincisi A.B.D.’de başkanlık ve diğer seçimlerde Ermeni Diasporasının tutumuna ilişkindir. Üçüncü olarak Fransa’da Ermeni sorunu ele alınmış olup özellikle Fransız okul kitaplarında Ermeni soykırım iddialarına nasıl yer verildiği incelenmiştir. Son olarak da önümüzdeki yıl Şubat ayında Ermenistan’da yapılacak olan başkanlık seçimleri hakkında bilgi verilmiştir. Prof. Paul Werth Kilise'nin Başı, İmparator’un Kulu: Rus İmparatorluğu'nun İç ve Dış Politikalarının Kesişme Noktasında Ermeni Katolikosu, 1828-1914 başlıklı yazısında 1828 yılında Rus İmparatorluğunun Güney Kafkasya’yı işgali sırasında Ermeni Baş Patriğinin (Katogikos) bulunduğu Ecmiyazin’i de ele geçirdiğini, böylelikle, Baş Patrik aracılığıyla, Osmanlı İmparatorluğu ve İran’daki Ermeniler üzerinde nüfuz sağlamak olanağına kavuştuğunu, bu olanağı kullanabilmek için de Baş Patriğin prestijini arttırmaya çalışıldığı ancak bunun da İmparatorluk içinde dini işlerin idaresinde bazı tavizler verilmesine yol açtığı belirtilmektedir. Bir Alt Kimlik Olarak Çerkez Ermenileri başlıklı yazısında Yrd. Doç. Dr. Ali Asker, az bilinen bir konuya, Çerkez Ermenilerine (Çerkez-Hay) değinmekte, bu grubun kökenini araştırmakta, mevcut kaynakların bir kısmının bazı Ermenilerin Çerkez ülkesine göç ederek burada asimile EDİTÖRÜN NOTU olduklarını ancak dinlerini koruduklarını, diğer kaynakların ise bazı Çerkezlerin Grigoryan mezhebini kabul ettiği için böyle anıldıklarını ifade etmektedir. Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sait Dilek, İngiliz ve Amerikan Misyonerlerinin Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışındaki Rolü başlıklı yazısında misyonerlerin Ermeni sorunun çıkışında oynadıkları rolün yanında İngiliz ve Amerikan Hükümetlerinin Anadolu’daki misyonerlere verdiği destek de incelenmektedir. Araştırma Görevlisi Dr. Rifat S. İlhan ile Yrd. Doç. Dr. B. Senem Çevik- Ersaydı tarafından kaleme alınan Türk-Ermeni Yakınlaşmasında Toplumsal Yas Faktörü: Bir Politik Psikoloji Değerlendirmesi yazısı, yas olgusunun sorunların çözümünü engelleyen bir faktör olmasından, bazen patolojik bir ideolojiye veya ülküye dönüşebilmesinden bahsedilmekte ve Türk- Ermeni ilişkilerinin iyileştirilmesinde yas sürecinin dikkate alınmasının önemine değinilmektedir Ermeni Araştırmaları 5 2012, Sayı 43 Yrd. Doç. Dr. İsmail Şahin, Kıbrıs’ın İngiltere’ye bırakılmasıyla Ermeni meselesi arasındaki ilişkiyi araştırdığı 1878 Kıbrıs Antlaşması ve Ermeni Meselesi başlığını taşıyan yazısında Kıbrıs Antlaşmasında yer alan kavramları inceleyerek Antlaşmadaki terminolojinin bazı kaynaklarda yanlış kullanıldığını bunun da eksik yorumlara neden olduğunu belirtmektedir. Ermeni sorunun başlamasında, gelişmesinde ve özellikle Avrupa ülkelerinin Ermenilere ilgi göstermesinde ve daha sonraları da Ermenilerin desteklenmesinde Anadolu’daki Ermeni isyanlarının büyük rolü vardır. Araştırma görevlisi Mevlut Yüksel, Erzurum-Bitlis ve Mamuretülaziz Vilayetlerinde Ermeni İsyanları (1890-1905) başlıklı yazısında, azınlıkta olmakla beraber göreceli olarak çok sayıda Ermenin yaşadığı bu üç vilayette çıkan isyanları ve bunların sonuçları incelenmektedir. Bu sayıda iki kitap tahlili bulunmaktadır. Jale Gül Çoruh Ermeni Edebiyatı Numuneleri 1913 başlıklı yazısında, 1913 yılında Ermeni asıllı Sarkis Srents tarafından bu ad ile hazırlanan bir kitabın bu yıl orijinal metni yanında günümüz