Jerzy Trocha Obrona cywilna – system ochrony ludności na przykładzie gminy Gozdowo : cześć I Obronność - Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej nr 1(9), 199-214 2014 OBRONNO ŚĆ . Zeszyty Naukowe 1(9)/2014 Obrona Cywilna – system ochrony ludności… ISSN 2299-2316 AUTOR : Jerzy Trocha [email protected] OBRONA CYWILNA – SYSTEM OCHRONY LUDNOŚCI NA PRZYKŁADZIE GMINY GOZDOWO (CZEŚĆ I) „Tam gdzie rodzą się wątpliwości, nie ma bezpieczeństwa”. Dorota Terakowska Wprowadzenie Obrona cywilna jest jednym z elementów systemu obrony pa ństwa. W my śl ustawodawcy jest to system, który ma na celu (…) ochron ę ludno- ści, zakładów pracy i u żyteczno ści publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu kl ęsk żywiołowych i zagro żeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków 1. Zadania, które są podstaw ą istnienia OC maj ą kluczowe znacze- nie dla społecze ństwa. Obecnie jednak dostrzec mo żna wyra źny spadek znaczenia obrony cywilnej w kraju, pomimo wi ążą cego Polsk ę I Protokołu do Konwencji Genewskich , który nakłada konieczno ść realizowania zało- żeń OC. Raport Najwy ższej Izby Kontroli dotycz ący przygotowania struktur obrony cywilnej do wykonywania zada ń w okresie wojny i pokoju z 2012 r. wykazał, że OC to system nieefektywny 2. Informacje przedstawione przez NIK jednoznacznie wskazuj ą, i ż jest to organ martwy, istniej ący jedynie formalnie, mimo istotnych zada ń wpisanych w działalno ść OC. Przeprowa- dzona kontrola w 14 gminach uwydatniła liczne bł ędy zwi ązane z niemal ka żdym aspektem funkcjonowania obrony cywilnej. Nie ścisło ści dotyczyły równie ż regulacji prawnych. Istotne jest w zaistniałych okoliczno ściach, aby w obliczu współczesnych zagro żeń, do których nale ży zaliczy ć równie ż terroryzm, weryfikowa ć systemy maj ące za cel ochron ę ludno ści. Wszystkie elementy składaj ące si ę na bezpiecze ństwo pa ństwa, w tym obrona cywil- na, odgrywaj ą wa żną rol ę. Niniejsze opracowanie dotyczy analizy systemu OC w poło żnej w województwie mazowieckim w gminie Gozdowo. Meto- 1 Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowi ązku obrony Rzeczypospo- litej Polskiej , Dz. U. z 2013 r. , poz. 1355, art. 137. 2 Zob., Raport Najwy ższej Izby Kontroli na temat: Przygotowania struktur obrony cywil- nej do realizacji zada ń w okresie wojny i pokoju , Warszawa 2012. 199 Jerzy Trocha dami badawczymi jakimi posłu żono si ę, aby wykaza ć działalno ść obrony cywilnej był wywiad z pracownikiem Urz ędu Gminy Gozdowo odpowie- dzialnym za OC i badania opinii na próbie reprezentatywnej wśród miesz- ka ńców oraz uczniów szkół podstawowych i szkoły gimnazjalnej w gminie. Podczas budowy kwestionariusza, przed przyst ąpieniem do realizacji ba- da ń wykonano badania pilota żowe, aby wyeliminowa ć bł ędy w tworzonej ankiecie. Opracowanie, z racji swojej obj ęto ści, podzielone zostało na dwie cz ę- ści. W pierwszej, zaprezentowano genez ę powstania obrony cywilnej, peł- nione zadania, a tak że akty prawne reguluj ące funkcjonowanie OC. W ob- szerniejszym zakresie omówiono definicj ę oraz rozumienie obrony cywilnej. Wyniki przeprowadzonych bada ń ilo ściowych zawarte zostały w cz ęś ci drugiej. Istota obrony cywilnej Bezpiecze ństwo to fundamentalna płaszczyzna działalno ści pa ństwa. Wst ąpienie Polski do NATO i Unii Europejskiej znacznie przyczyniło si ę do zwi ększenia odczuwalnego spokoju społecznego. System obronny nie po- winien jednak opiera ć si ę na pomocy wynikaj ącej z porozumie ń z pa ń- stwami sojuszniczymi, lecz na posiadaniu własnych sił i środków zdolnych w razie potrzeby do natychmiastowego reagowania. Obrona cywilna sta- nowi ąc integraln ą cz ęść systemu obronnego RP jest nierozł ącznie zwi ąza- na z ka żdym szczeblem administracji rz ądowej oraz samorz ądowej, orga- nizacjami społecznymi i zakładami pracy. Przed przyst ąpieniem do szcze- gółowej analizy przeprowadzonych bada ń przedstawiona zostanie istota obrony cywilnej. We wszystkich aktach prawnych, zarówno krajowych jak i mi ędzynaro- dowych, obrona cywilna definiowana jest bardzo podobnie. Mi ędzynarodo- wa Organizacja Obrony Cywilnej wyja śnia, że to (…) system organizacyjny działania, planowania, szkolenia i gotowo ści w nagłych wypadkach szcze- bla lokalnego i krajowego nastawiony na ochron ę ludno ści cywilnej w przy- padku katastrof naturalnych, spowodowanych przez człowieka lub wynika- jących z działa ń zbrojnych 3. Definicj ę OC w polskiej legislacji, prezentuje Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowi ązku obrony Rzeczy- pospolitej Polskiej . Oba wyja śnienia s ą wła ściwe, jednak poj ęcie OC w przytoczonej ustawie jest jednoznaczne. Niezwykle istotne dla zrozumienia wa żko ści obrony cywilnej dla bez- piecze ństwa jest poznanie historii powstania tego systemu. Pocz ątek 3 Informator o obronie i ochronie cywilnej w niektórych pa ństwach Europy zachodniej i północnej SOCK , Warszawa 1994, s. 3-4. 200 Obrona Cywilna – system ochrony ludności… kształtowania si ę obrony cywilnej datowany jest na I Wojn ę Światow ą. Zbombardowanie Londynu i Pary ża sprawiło, że zacz ęto na świecie rozwi- ja ć my śl ukierunkowan ą na opracowanie systemu zdolnego do ochrony bezbronnej ludno ści cywilnej w gł ębi pa ństwa prowadz ącego działania wo- jenne. Prekursorami OC były Niemcy, Francja i Wielka Brytania, które jako pierwsze stworzyły systemy obrony przeciwlotniczej. W Polsce za pocz ątek powstania obrony cywilnej przyjmuje si ę rok 1922, kiedy to utworzone zostały: Liga Obrony Powietrznej Pa ństwa oraz Towarzystwo Obrony Przeciwgazowej. Po 6. latach obie organizacje poł ą- czyły si ę tworz ąc Lig ę Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP). Naj- wa żniejszym zadaniem LOPP było (…) popieranie polskiego lotnictwa we wszystkich jego dziedzinach, wszechstronne badanie środków obrony chemicznej oraz przygotowanie ludno ści do obrony przeciwgazowej 4. Z czasem kompetencje Ligi uległy rozszerzeniu. Organizacja stała si ę naj- wa żniejsz ą instytucj ą maj ącą za zadanie konsolidacje ludno ści cywilnej do obrony kraju. W połowie lat 30. XX wieku, stowarzyszenie liczyło 1,5 mln członków 5. Podczas kampanii wrze śniowej w 1939 r. LOPP miała znacz ący wkład w obron ę Polski. Na uwag ę zasługuje dobrze działaj ący system ostrzegania przed atakami lotniczymi. Po wojnie powołano Terenow ą Obron ę Przeciwlotnicz ą (TOPL) maj ącą na celu kontynuowanie działalno ść ligi. Organizacja miała jednak odmienny charakter, bowiem posiadała zmilitaryzowane jednostki medyczno- sanitarne. Oprócz edukacji obronnej społecze ństwa, do obowi ązków TOPL nale żała tak że ochrona ludno ści przed skutkami wybuchu broni masowego ra żenia 6. W 1964 r. Terenowa Obrona Przeciwlotnicza została przebudo- wana. Powstała nowa jednostka – Powszechna Samoobrona (PS), która została wł ączona w struktury Obrony Terytorialnej Kraju. Organizacja miała podobne zadania do TOPL. Godny podkre ślenia jest pozytywny efekt dzia- łania PS w realizacji szkole ń i ćwicze ń obronnych społecze ństwa oraz do- bra współpraca z Obron ą Terytorialn ą. Po ogólnopolskim ćwiczeniu Kraj – 73 maj ącym na celu zweryfikowanie dotychczasowej formy i zasad działania systemu, podj ęto decyzj ę o reor- ganizacji PS 7. Nast ępnie 18 maja 1973 r. Rada Ministrów przyj ęła uchwał ę o utworzeniu obrony cywilnej w miejsce Powszechnej Samoobrony. Nowo powstały system ochrony ludno ści przej ął zadania dotychczasowych orga- nizacji zajmuj ących si ę problemami obrony cywilnej. Obrona cywilna stała si ę wielofunkcyjnym organizmem, który obok sił zbrojnych był najwa żniej- sz ą cz ęś ci ą struktury obronnej pa ństwa. 4 Praca zbiorowa, Pi ętnastolecie L.O.P.P ., Warszawa 1938, s. 28. 5 Zob., M. Romeyko (red.), Polska lotnicza , Warszawa 1937, s. 132. 6 Zob., J. Suwart, Kronika Obrony Cywilnej w Polsce (1922-1984), Warszawa 1986, s. 47. 7 Zob., tam że, s. 79. 201 Jerzy Trocha Z upływem lat OC zacz ęła si ę przekształca ć. W 1991 r. ratyfikowane przez Polsk ę zostały I i II Protokół Dodatkowy do Konwencji Genewskich z 1949 r ., a nast ępnie wydano Rozporz ądzenie Rady Ministrów z 28 wrze- śnia 1993 r. w sprawie obrony cywilnej. Dokument doprecyzował Ustaw ę z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowi ązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej . Zadania obrony cywilnej zostały podzielone na realizowane w czasie wojny i pokoju. W przypadku działa ń zbrojnych nale żało do nich: wykrywanie zagro żenia oraz ostrzeganie i alarmowanie; organizowanie ewakuacji ludno ści; przygotowywanie budowli ochronnych; zaopatrywanie ludno ści w sprz ęt i środki ochrony indywidualnej; zaciemnianie i wygasza- nie oświetlenia; organizowanie i prowadzenie akcji ratunkowych; udzielanie poszkodowanym pomocy medycznej; walk ę z po żarami; przygotowanie oraz prowadzenie likwidacji ska żeń i zaka żeń; ochron ę żywno ści i innych dóbr niezb ędnych do przetrwania; organizowanie dora źnych pomieszcze ń i zaopatrzenia dla poszkodowanej ludno ści; zabezpieczenie dóbr kultury, urz ądze ń u żyteczno ści publicznej i wa żnej dokumentacji; dora źne przywra- canie działania niezb ędnych słu żb u żyteczno ści publicznej, w tym pomoc w budowie i odbudowie awaryjnych uj ęć wody pitnej; dora źną pomoc w przywracaniu i utrzymaniu porz ądku w strefach dotkni ętymi kl ęskami; dora źną pomoc w grzebaniu zmarłych 8. W czasie pokoju obrona cywilna miała przede wszystkim realizowa ć funkcj ę szkoleniow ą oraz przygotowu- jącą społecze ństwo do udziału w samoobronie, a tak że prowadzi ć działal- no ść planistyczn ą. W 1997 r. obrona cywilna została przeniesiona z Ministerstwa Obrony Narodowej do ministerstwo wła ściwe od spraw wewn ętrznych. Nast ępnie po wst ąpieniu Polski do struktur NATO i kilka lat pó źniej do Unii Europej- skiej dostrzega si ę wyra źny spadek znaczenia OC w kraju. W dniu 1 lipca 2004 roku uchylono Rozporz ądzenie w sprawie obrony cywilnej z 1993 roku 9. Zadania OC powierzono Pa ństwowej Stra ży Po żarnej, a Szefem Obrony Cywilnej Kraju jednocze śnie zostawał Komendant Główny PSP. Wydana Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarz ądzaniu kryzysowym sprawiła, że zadania ZK nało żyły si ę z obowi ązkami obrony cywilnej. St ąd OC straci- ła swoj ą pozycj ę w systemie bezpiecze ństwa kosztem zarz ądzania kryzy- sowego.