W. Buschkens De opkomst van de Pochteca, een handelsklasse in het rijk der Mexica In: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 121 (1965), no: 1, Leiden, 77-102 This PDF-file was downloaded from http://www.kitlv-journals.nl Downloaded from Brill.com09/24/2021 05:37:28AM via free access DE OPKOMST VAN DE POCHTECA, EEN HANDELSKLASSE IN HET RIJK DER MEXICA INLEIDING. Y I n de literatuur over het rijk der Mexica 1 wordt een opkomende JL stand van kooplieden vermeld, Pochteca geheten, die in deze maatschappij het monopolie van de buitenlandse handel bezat. Zijn positie in de Mexicaanse sociale structuur laat zich moeilijk vaststellen. In tegenstelling tot andere klassen van die maatschappij waardeerden de Pochteca particulier vermogen hoger dan ambtelijke, religieuze of militaire functies. Hierdoor vormden zij een ,,vreemd element" in de samenleving. De beschrijvingen van Acosta Saignes (1945), Chapman (1957), Krickeberg (1956), Schultze Jena (1952), Soustelle (1955) en Vaillant (1956) over de Pochteca zijn voomamelijk descriptief en geven geen analyse van de functie van deze klasse in het zich snel verande- rende rijk der Mexica. Het doel van dit artikel is een bijdrage te leveren tot een beter inzicht in de betekenis van deze klasse in het rijk der Mexica. Dit idoel stellen wij ons voor als volgt te bereiken: Nadat wij in hoofdstuk I een kort beschrijvend overzicht hebben gegeven van de Pochteca in de culturele context, gaan wij in de volgende hoofdstukken in op de veranderingen, die zich in het rijk der Mexica hebben vol- trokken, waardoor de Pochteca werden beinvloed. Neemt immers een klasse, in casu de Pochteca, in betekenis toe in een maatschappij, dan is dit alleen mogelijk als er veranderingen in de sociale structuur, het netwerk van sociale betrekkingen en sociale verhoudingen van die maatschappij optreden. 1 Barlow wees er in zijn artikel ,,Some Remarks on the term ,Aztec Empire'" (The America 1945, I: 344-349) op het feit dat de term ,,het Azteekse rijk" een minder juiste benaming is, daar de Mexica — een verzamelnaam voor de twee stammen der Tenochca en Tlatelolca — deze naam al lang hadden afgeschaft voor de stichting van hun stad Tenochtitlan. Downloaded from Brill.com09/24/2021 05:37:28AM via free access 78 W. F. L. BUSCHKENS. In hun studie over sociale veranderingen wijzen Maclver en Page er op, dat de oorzaak van deze wijzigingen niet enkelvoudig is (Maclver en Page, 1959, 508 e.v.)- In hun betoog bespreken zij theorieen van schrijvers over dit onderwerp als Marx 2, Veblen 3 en Weber4, die getracht hebben sociale veranderingen voornamelijk tot factoren van een aard te determineren. Zo kwam Marx tot economische, Veblen tot technologische en Weber tot culturele factoren, die sociale veran- deringen teweeg brengen. Het werk van deze drie schrijvers heeft ondanks zijn — of eigenlijk juister: ten gevolge van een — mono- causaal karakter veel bijgedragen tot een inzicht in de werkelijke factoren, die de oorzaak zijn van veranderingen in de sociale structuur. Deze laatste verandert nanielijk door een complex van factoren met onderlinge wisselwerking, die door Maclver en Page zijn teruggebracht tot drie soorten, die zij naar hun aard genoemd hebben factoren van biofisische, culturele en technologische orde. Onder de eerste soort, die van biofisische aard, verstaan zij verande- ringen in de omgeving, numeriek aantal en biologische gesteldheid van een bevolking. Voor de factoren, die eveneens sociale veranderingen met zich mee brengen, namelijk die van culturele en technologische aard, hebben de genoemde auteurs, in navolging van Alfred Weber een onderscheid gemaakt tussen cultuur en civilisatie. Cultuur noemen zij alle door de mens in het leven geroepen elementen die als doel op zich zelf bestaan; het zijn zaken wier functie het is ons direct, en niet als intermediair, iets te geven wat we begeren of denken nodig te hebben. Het zijn elementen waarin we ons zelf kunnen uitdrukken. De waarde daarvan — bijvoorbeeld een religie, een kunstwerk, bepaalde waarden of een ideologic die in een maatschappij heerst — is onmeet- baar, niet in eenheden uit te drukken. In tegenstelling tot deze culturele zaken zijn de elementen, die tot de civilisatie behoren, wel meetbaar. Deze vormen tezamen het hele mechanisme en de organisatie, die de mens heeft uitgedacht in zijn streven naar beheersing der levensvoor- waarden. Zo vallen onder meer sociale organisaties, technieken, instru- 2 Karl Marx: Kritik der politischen Oekonomie, 1859 en Das Kapital, 1857. 3 T. Veblen, The theory of the Leisure Class, New York, 1922. 4 Max Weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, Tubingen 1923, waarvan deel I vertaald is door T. Parsons als ,,The Protestantic Ethic and the Spirit of Capitalism", New York 1930. Om het uitgebreide oevre van Weber toegankelijker te maken voor de Anglo-Amerikaanse wereld bewerkte Reinhard Bendix het geheel in een handzaam werk getiteld, Max Weber, an Intellectual Portrait, New York 1960. Downloaded from Brill.com09/24/2021 05:37:28AM via free access DE OPKOMST VAN DE POCHTECA. 79 menten, wetten en scholen hier onder. Dit begrip civilisatie is weer onder te verdelen in fundamentele technologie, die er op gericht is de mens in staat te stellen de natuurlijke verschijnselen te beheersen (bijvoorbeeld een bijl of een weefgetouw), en in sociale technologie, dat wil zeggen technieken, die er op gericht zijn het gedrag van de mensen te reguleren (bijvoorbeeld een staat, een economisch systeem, een familie of een clan). De sociale technologie is in sterkere mate dan de fundamentele technologie door culturele voorwaarden bepaald. Ter demonstratie hiervan denke men bijvoorbeeld aan het verschil van invloed in een bepaalde maatschappij door de religie uitgeoefend op de familie enerzijds en op het weefgetouw anderzijds. In weinig gedifferentieerde maatschappij en laat zich het onderscheid tussen wat tot het rijk der cultuur en wat tot het rijk der civilisatie of technologie behoort, moeilijk vaststellen. Utilitaire gebruiksvoorwer- pen hebben daar vaak een culturele waarde, doordat zij bijvoorbeeld artistiek bewerkt zijn en/of een religieuze functie hebben. Voor de bestudering van sociale veranderingen van de Mexica achten wij het onderscheid, dat Maclver en Page maken tussen zaken die tot een culturele en andere die tot een technologische orde behoren, zeer bruik- baar, daar de door ons bestudeerde maatschappij een zeer gedifferen- tieerd en gecompliceerd karakter vertoont.5 Ook door het duidelijke karakter van de methode van Maclver en Page voor het bestuderen van sociale veranderingen, hebben wij gemeend deze te moeten volgen bij onze studie van bepaalde sociale veranderingen in het rijk der Mexica, alhoewel wij ons er ter dege rekenschap van geven, dat ,,The problem of social and cultural change remains unsolved" (Bierstedt 1957, 540) en waarschijnlijk nooit door een waterdicht systeem ver- klaard zal kunnen worden. In de hoofdstukken II, III en IV gaan wij dan ook volgens de methode van Maclver en Page na in hoeverre in de maatschappij der Mexica door veranderingen van biofysische, culturele en technologische aard, de positie van de Pochteca te verklaren is, terwijl wij in een slotbeschouwing nog enkele opmerkingen geven over de door ons bestudeerde groep. 5 Tezatnen vormen overigens de begrippen cultuur en civilisatie hetzelfde als het begrip cultuur van de culturele antropologie, zoals dit voor de enthnologie het eerst in 1871 geforrmileerd werd door Edward B. Tylor in zijn ..Primitive Culture". Downloaded from Brill.com09/24/2021 05:37:28AM via free access 80 W. F. L. BUSCHKENS. I. KORT BESCHRIJVEND OVERZICHT VAN DE POCHTECA. De culturele context. Bij de komst van de Spanjaarden in 1519 vertoonde het rijk der Mexica een aanblik, die wel zeer verschilde van die der clans der Tenochca-stam, die er in het begin van de 14e eeuw de grondslag voor had gelegd. In het begin van de tweede helft van de 12e eeuw drong de stam der Tenochcas evenals haar voorgangers de Chichimeken vanuit het Noorden de vallei van Anahuac binnen. In deze vallei had tot ongeveer 1200 de beschaving van de Tolteken gebloeid, die gedeel- telijk werd voortgezet door de Chichimeken. Van 1100 tot 1300 ver- toont de vallei het beeld van een gebied waar door de verschillende invallers om de dominatie wordt gevochten. De stam der Tenochcas, die tenslotte de overwinning behaalde, stichtte omstreeks 1325 de stadstaat Tenochtitlan op armzalige eilandjes in het meer van Texcoco. De Tenochcas waren hier schatplichtig of aan Texcoco of aan Atzca- potzalco, totdat een oorlog tegen de laatstgenoemde Tepaneken-stad, waaraan de bewoners van Tenochtitlan tezamen met andere Nahua- stammen deelnamen, hun in 1428 de onafhankelijkheid bezorgde. Met Texcoco en Tlacopan (Tacuba) vormde Tenochtitlan later een Triple Alliantie waarin het vrij snel als dominerende partner naar voren trad. Na 1400 ving de verovering van grote delen van Midden Amerika door de Mexica aan. In 1519 bij de komst van Cortes heersten zij, die wij verder als de Mexica zullen aanduiden, over een groot deel van Mexico, van Tampico in het Noorden, langs het Chapala-meer en vandaar naar het Zuiden tot het Mayagebied toe. In de 200 jaren van de stichting van Tenochtitlan tot de verovering ervan door Cortes waren enorme veranderingen opgetreden in de sociale organisatie van de Mexica. In de begintijd voor de vestiging in Tenochtitlan bestond de stam der Tenochca uit patrilineaire clans, die zich alleen door verering van de God Huitzilopochtli verbonden voelden. Alleen priesters vormden een bindend element in de stam van de waarschijnlijk politiek autonome clans die van jacht, verzamelen en soms enige landbouw leefden. Na de vestiging in Tenochtitlan zien we de sociale organisatie veranderen, waarbij de clans zich in locale groepen, zgn. Calpollies, transformeren. In deze groepen hadden de leden de, bij de Calpollie behorende grond in gemeenschappelijk eigen- dom. Het saamhorigheidsgevoel in deze Calpollies ging langzamerhand meer berusten op een lotsverbondenheid t.a.v. de te bebouwen grond Downloaded from Brill.com09/24/2021 05:37:28AM via free access DE OPKOMST VAN DE POCHTECA.