UNIWERSYTET ŁÓDZKI WYDZIAŁ STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH I POLITOLOGICZNYCH Izabela Plesiewicz-Świerczyńska WYKŁADNIE IDEOLOGICZNE STOSUNKÓW JAPOŃSKO-AMERYKAŃSKICH W LATACH 1853–1941 ORAZ ICH IMPLEMENTACJA POLITYCZNA Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Jolanty Młodawskiej-Bronowskiej, prof. nadzw. UŁ Łódź 2017 SPIS TREŚCI Nota redakcyjna……………………………………………………………….. .................... 3 WSTĘP………………………………………………………………………… .................... 5 ROZDZIAŁ 1 Inspiracje ideologiczne formuł konceptualnych w sferze międzynarodowych stosunków politycznych między Japonią a USA ................................ 24 1.1 Doktryna izolacjonizmu w okresie sakoku w Japonii od XVII do XIX wieku ............. 24 1.2 Geneza i charakterystyka doktryny izolacjonizmu w Stanach Zjednoczonych po zaistnieniu na forum międzynarodowym w 1776 roku ........................................... 39 1.3 Rozwój japońskiego ekspansjonizmu drogą do dominacji nad krajami Azji Południowo-Wschodniej ............................................................................................... 51 1.4 Argumenty zwolenników rozszerzania wpływów politycznych i ekonomicznych Stanów Zjednoczonych w świecie ................................................................................ 58 1.5 Imperializm japoński jako teoretyczna wykładnia konfliktów i wojen ........................ 68 1.6 Opinie elit politycznych USA na temat ideologii im perialistycznej w praktyce ......... 76 1.7 Filozoficzne zaplecze japońskiego nacjonalizmu ......................................................... 83 1.8 Nacjonalizm amerykański świadectwem przekonań o wyższości białej rasy (koncepcja WASP) ....................................................................................................... 95 ROZDZIAŁ 2 Realne konsekwencje stosowania doktryny izolacjonizmu dla relacji japońsko-amerykańskich ..................................................................................................... 113 2.1 Charakterystyka międzynarodowych kontaktów handlowych Japonii przed 1853 rokiem ......................................................................................................................... 113 2.2 Wojskowa ekspedycja komodora Stanów Zjednoczonych Matthew Calbrighta Perry’ego i otwarcie Japonii ....................................................................................... 122 2.3 Amerykańska formuła polityczna „otwartych drzwi” w myśl Traktatu o pokoju i przyjaźni w Kanagawie (1854) ................................................................................... 126 2.4 Kontekst ideologiczno-polityczny japońsko-amerykańskiej umowy o stosunkach wzajemnych i handlu- Traktat Harrisa ........................................................................ 131 ROZDZIAŁ 3 Geneza i okoliczności narodzin imperializmu w Japonii ......................... 138 3.1 Aneksja Królestwa Riukiu przez Cesarstwo Japonii jako początek ekspansji terytorialnej Japonii (1879) ......................................................................................... 138 3.2 Stanowisko prezydenta USA Theodore’a Roosevelta wobec negocjacji pokojowych w Portsmouth po zakończeniu wojny rosyjsko-japońskiej (1905)......... 145 1 3.3 Znaczenie notatki Taft–Katsura, dla procesu uznania japońskich wpływów w Korei ........................................................................................................................... 156 3.4 Porozumienie dżentelmeńskie w sprawie japońskich imigrantów w USA (1907) .... 160 3.5 Układ Root–Takahira odnośnie respektowania niezależności terytoriów USA i ograniczenia imigracji obywateli japońskich do Stanów Zjednoczonych (1908) ...... 165 3.6 Inkorporacja Korei przez Japonię i początek zależności kolonialnego podporządkowania (1910) .......................................................................................... 172 ROZDZIAŁ 4 Polityczne konsekwencje japońskiego ekspansjonizmu w świetle działań na forum międzynarodowym ................................................................................. 186 4.1 Porozumienie Lansing–Ishii w kwestii utrzymania polityki „otwartych drzwi” w Chinach (1917) ....................................................................................................... 186 4.2 Zbrojna ekspedycja japońsko-amerykańska we Władywostoku podczas wojny domowej w Rosji. ....................................................................................................... 190 4.3 Konferencja waszyngtońska celem redukcji zbrojeń (1922) i jej postanowienia w odniesieniu do Japonii ............................................................................................ 195 4.4 Akces Japonii do Ligi Narodów na rzecz pokoju, czy jako pretekst dla realizacji celów imperialistycznych? ......................................................................................... 203 4.5 Amerykański Akt Imigracyjny w sprawie japońskich imigrantów w USA powodem pogarszania się stosunków między mocarstwami ..................................... 209 ROZDZIAŁ 5 Eskalacja idei nacjonalistycznych i kulminacja polityki imperialnej Cesarstwa Japonii ................................................................................................................ 218 5.1 Incydent mukdeński i utworzenie marionetkowego państwa Mandżukuo (1932) celem ekspansji Japonii na tereny Chin...................................................................... 219 5.2 Poglądy zwolenników doktryny Hoovera–Stimsona w kontekście Incydentu mukdeńskiego ............................................................................................................. 227 5.3 Skutki utworzenia Międzynarodowej Strefy Bezpieczeństwa w ambasadzie USA podczas tzw. masakry nankińskiej w Chinach (1937–1938) ...................................... 232 5.4 Atak Japończyków na Pearl Harbor jako zaczątek eskalacji konfliktu bez wypowiedzenia wojny (1941) .................................................................................... 241 ZAKOŃCZENIE………………………………………………………………… .......... 254 ANEKSY…………………………………………………………………………............ 262 GLOSARIUSZ TERMINÓW I POJĘĆ…………………………………………. ........ 311 BIBLIOGRAFIA………………………………………………………………… .......... 313 2 NOTA REDAKCYJNA Transkrypcja wyrazów japońskich, koreańskich, chińskich i rosyjskich występujących w tekście. Do zapisu wyrazów japońskich i nazw własnych zastosowano międzynarodową transkrypcję Jamesa Curtisa Hepburna, powszechnie stosowanego w publikacjach japonistycznych. Szczegółowy opis tej transkrypcji zawarty jest w artykule Romualda Huszczy pt: „Łacińska transkrypcja języka japońskiego z perspektywy lingwistyki” w „Japonica” Nr 11/1999 s. 93-123. Transkrypcja ta opiera się na fonologii języka angielskiego. Podstawowe zasady transkrypcji Hepburna: pisownia wymowa przykład ū uu Chōshū (wym. Cioosiuu) ō oo Itō (wym. Itō) ch ć Chōshū (wym. Cioosiuu) j dź Meiji (wym. Mejdzi) sh ś Shimazu (wym. Simadzu) ts c Satsuma (wym. Sacuma) w ł Iwakura (wym. Iłakura) z dz Fukuzawa (wym. Fukudzała) y j Yamagata (wym. Jamagata) Popularne nazwy geograficzne (np. Tokio, Kioto, Osaka, Kobe) oraz niektóre przyswojone w języku polskim terminy japońskie występują w wersji spolszczonej (samuraj, gejsza). Nazwiska japońskie podawane są na pierwszym miejscu, przed 3 imieniem - zgodnie ze zwyczajem, obowiązującym w Japonii. Imiona i nazwy własne oraz wyrazy pospolite zakończona na –a, -i, -n, a także nazwy geograficzne zakończone na –a są odmieniane zgodnie z zasadami obowiązującymi w języku polskim. Wszystkie terminy japońskie, z wyjątkiem nazw własnych oraz tych, które na stałe weszły do języka polskiego (np. kimono, samuraj, gejsza) są zapisane kursywą. Cytowane w tekście niniejszej pracy koreańskie terminy oraz nazwy własne podane są w transkrypcji powszechnie przyjętej w obcojęzycznych publikacjach naukowych w alfabecie łacińskim, a mianowicie w systemie zapisu McCune’a-Reischauera. Należy jednak zaznaczyć, że imiona i nazwiska koreańskie, a także niektóre inne nazwy własne występują w publikacjach także w odmiennych systemach zapisu, gdyż standaryzacja zapisu łacińskiego wyrazów koreańskich nigdy nie została wprowadzona w sposób konsekwentny. Zapis wyrazów chińskich oparty został na ogół na transkrypcji pinyin, przyjętej w światowej sinologii, jednak w przypadku odmiennej transkrypcji nazwisk i nazw własnych w cytowanej literaturze, zapis taki, w sposób analogiczny do wyrazów koreańskich, uzupełniony jest transkrypcją pinyin (w nawiasach okrągłych), por. Mieczysław J. Künstler, Języki chińskie, Dialog, Warszawa 2000, s. 10-12. Cytowane w pracy terminy oraz nazwy własne pochodzące z języka rosyjskiego zapisane zostały za pomocą cyrylicy, pisma alfabetycznego służącego do zapisu języków wschodniosłowiańskich, większości południowosłowiańskich i innych. Występujące w tekście terminy prawne podane zostały w ich oryginalnej pisowni. Cytaty z pism politycznych, listów prywatnych i korespondencji oficjalnej przytoczone zostały w tłumaczeniu z języka angielskiego bądź japońskiego (o ile nie zostało podane inaczej, tłumaczenia zostały wykonane przez autorkę), co nie odbiera im siły przekazu. 4 Wstęp 1. Teoretyczny kontekst pracy. Determinanty stosunków międzynarodowych Stosunki międzynarodowe są dziedziną stosunków społecznych, stanowiącą jeden z najbardziej skomplikowanych fenomenów w dziejach społecznego życia ludzkości 1 . Próbując określić ich istotę, należy uwzględnić specyfikę relacji społecznych, występujących wewnątrz poszczególnych państw. Dzięki temu można nakreślić cechy środowiska społecznego, w którym zachodzą „oddziaływania