Łukasz Popławski Akademia Rolnicza w Krakowie Kierunki rozwoju społeczno- -ekonomicznego gminy Oksa preferowane przez jej mieszkańców 1. Wprowadzenie Uwarunkowania rozwojowe obszarów chronionych wynikają zarówno z po- tencjału zasobów naturalnych, jak i z obiektywnych czynników zewnętrznych. Procesy rozwojowe powinny przebiegać w warunkach społecznej akceptacji dla programu rozwoju. Podmiotowa rola społeczności lokalnej w realizacji celów strategicznych opiera się na ocenie i analizie postaw, oczekiwań mieszkańców co do kierunków przyszłego rozwoju oraz uwarunkowań prawnych określają- cych reguły działania. Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu mogą być naturalnymi enklawami ekorozwoju przy zachowaniu podstawowych zasad ochrony przyro- dy według obowiązujących przepisów prawnych. Przez ekorozwój określonych systemów przestrzennych rozumie się trwały rozwój zrównoważony ekologicz- nie, ekonomicznie, społecznie i technologicznie1. Każda gmina, zgodnie z usta- leniami globalnego programu działań – „Agendy 21”, stanowiącej dokument z międzynarodowej konferencji, która odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 r., powinna opracować lokalny program ekorozwoju2. Program powinien zawierać wytyczne do opracowania miejscowego planu zagospodarowania przestrzenne- 1 S. Łojewski, Ekonomia środowiska, Wydawnictwo ATR, Bydgoszcz 1998, s. 31–32. 2 K. Koreleski, K. Gawroński, G. Magiera-Braś, Ochrona i kształtowanie środowiska, Wy- dawnictwo AR w Krakowie, Kraków 1998, s. 79. 136 Łukasz Popławski go, określającego główne założenia polityki lokalizacyjnej i inwestycyjnej. Za- awansowanie i uspołecznienie procesu „Agendy 21” jest bardzo zróżnicowane, gdyż obejmuje politykę ekologiczną, strategię ekorozwoju generującą zrówno- ważoną politykę społeczno-gospodarczą i zróżnicowaną politykę przestrzenną3. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie kierunków rozwoju spo- łeczno-ekonomicznego preferowanych przez mieszkańców gminy Oksa, która w całości jest położona we Włoszczowsko-Jędrzejowskim Obszarze Chronio- nego Krajobrazu. 2. Zakres i metodyka badań Badania, prowadzone przez autora od 1998 r., polegają na wyznaczeniu kie- runków rozwoju obszarów chronionych w województwie świętokrzyskim i obejmują m.in. rozpoznanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych obszarów chronionych w tym województwie. Wybór elementów środowiska ograniczony zastał do podstawowych czynników warunkujących wielofunkcyjny i zrównowa- żony rozwój wsi i rolnictwa, tj. rozpoznania gleb, warunków wodno-glebowych i szaty roślinnej. Podstawą publikacji są badania własne, w szczególności wyniki uzyskane na podstawie badań ankietowych oraz spotkań z mieszkańcami i władzami gminy Oksa. Badania zostały przygotowane pod kątem możliwości rozwoju terenów chronionych. Uczestniczyli w nich mieszkańcy gminy o różnym poziomie wy- kształcenia, w tym głównie osoby zaliczane do liderów, zgodnie bowiem z po- glądem, jaki prezentuje J. Siekierski, głównie takie osoby wyznaczają kierunki działań rozwojowych w danej społeczności wiejskiej4. Bezpośrednio do mieszkańców skierowano 230 ankiet, z których 173 zostały wypełnione, a poddane analizie 142, po przeprowadzeniu selekcji, gdzie odrzu- cono ankiety niewiarygodne, np. wypełnione częściowo. W grupie ankietowa- nych osób przewagę stanowiły kobiety, mężczyzn odpowiedziało 60. Wykształ- cenie zawodowe posiadało 25,4% badanych, 40,1% średnie, 24,6% wyższe, pozostali respondenci – podstawowe. Respondenci to głównie pracownicy umy- słowi (39,4%) i rolnicy (19,0%). W badaniach głównie uczestniczyły następują- ce gospodarstwa domowe: ze względu na liczbę osób w gospodarstwie: trzy 3 T. Borys, Wskaźniki ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 101. 4 J. Siekierski, Rola liderów wiejskich w absorpcji finansowych środków unijnych dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich [w:] Wpływ integracji europejskiej na przemiany strukturalne ob- szarów o wysokim bezrobociu, pod red. L. Pałasza, Wydawnictwo AR w Szczecinie, Szczecin 2004, s. 61–68. Kierunki rozwoju społeczno-ekonomicznego gminy Oksa... 137 osoby (2 dorosłe i dziecko) – 21,1%, cztery osoby (2 dorosłe i 2 dzieci) – 27,5%, pięć osób (2 dorosłe i 3 dzieci) – 20,4%; ze względu na liczbę osób zawodowo czynnych: jedna osoba – 33,1%, dwie osoby – 45,8%, trzy osoby – 13,0%. Na pytanie o korzystanie ze wsparcia finansowego tylko 1 osoba ankietowana od- powiedziała, że korzysta z funduszy ekologicznych. Jeżeli chodzi o inne fundu- sze, uzyskano następujące odpowiedzi: z funduszy na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw korzysta 1 osoba, z funduszy na rozwój wielofunkcyjny wsi – 2 osoby, z funduszy okołorolniczych – 4 osoby. Żaden ankietowany nie podał dokładnej nazwy funduszu, z którego korzysta. Najwięcej ankietowanych uwa- ża, że ich sytuacja majątkowa jest dostateczna (40,8%) bądź zadowalająca (27,4%), natomiast 14,1% ankietowanych ocenia swoją sytuację majątkową jako złą. Zdania ankietowanych na temat perspektyw rozwoju miejsca pracy stano- wiącego główne źródło utrzymania są następujące: trudno powiedzieć – 38,7%, bez wsparcia finansowego z zewnątrz nie ma szans na rozwój – 29,6%. Praca w sektorze państwowym jest głównym źródłem utrzymania dla 50,7% ankieto- wanych, a praca we własnym gospodarstwie rolnym dla 40,8%. Przeprowadzone badania ankietowe dotyczyły: preferowanych kierunków rozwoju terenu badań, świadomości ekologicznej, możliwości prowadzenia dzia- łalności rolniczej i turystycznej, problemów życia codziennego utrudniających rozwój gospodarczy, niektórych aspektów demograficznych, szans i barier roz- wojowych. Dane statystyczne oraz materiały uzyskane z gminy, a w szczególno- ści miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, stanowiły element uzu- pełniający badania. Ponadto w części dotyczącej charakterystyki gminy wykorzystano projekt „Lokalnego planu rozwoju”, wykonanego przez Święto- krzyską Agencję Rozwoju Regionu SA w Kielcach. 3. Uwarunkowania rozwoju gminy Oksa Gmina Oksa położona jest w województwie świętokrzyskim, w północno- -zachodniej części powiatu jędrzejowskiego i podzielona jest na 16 sołectw. Gmina Oksa zajmuje powierzchnię 90,26 km2, co stanowi 7,2% powierzchni powiatu oraz 0,8% powierzchni województwa. Gmina w całości znajduje się we Włoszczowsko-Jędrzejowskim Obszarze Chronionego Krajobrazu, położna jest na terenie zlewni Wisły, w widłach two- rzonych przez Białą Nidę i Lipnicę. Wzdłuż południowej granicy gminy płynie rzeka Biała Nida (po połączeniu się z Czarną Nidą tworzy Nidę, będącą lewo- brzeżnym dopływem Wisły). Lipnica natomiast ogranicza gminę od północnego- -wschodu, łącząc się z Białą Nidą (teren gminy Małogoszcz). Na obszarze gmi- ny wody podziemne występują na dwóch poziomach wodonośnych: kredowym 138 Łukasz Popławski i czwartorzędowym. Z poziomu czwartorzędowego zaopatrywane są w wodę lokalne studnie z okolic Oksy, Popowic, Błogoszowa i Rzeszówka. Wody z kre- dowego poziomu wodonośnego, tzw. zbiornik kredowy, należą do Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Niecka Miechowska. Z jego zasobów zaopatrywa- na jest komunalna sieć wodociągowa w gminie. Są to wody wysokiej jakości. Na terenie gminy nie ma znaczących złóż surowców mineralnych, a miejscowe surowce wykorzystywane są na potrzeby lokalnego budownictwa. W obrębie gminy występuje mozaika wielu typów i rodzajów gleb. Można stwierdzić, że warunki agrarne na terenie gminy lokują ją na poziomie średnim – minimalnie poniżej średniej wojewódzkiej. Gleb klasy IIIb i lepszych jest w su- mie 18%. Wskaźnik bonitacji użytków rolnych wnosi 0,92 pkt., co oznacza, że „przeciętny hektar” w gminie charakteryzuje się klasą bonitacji nieco powyżej IVb. Tabela 1. Klasy bonitacyjne gruntów ornych w gminie Oksa w 2003 r. Grunty Klasy bonitacyjne Razem orne I II IIIa IIIb IVa IVb V VI w ha – 25,26 461,71 436,67 720,11 842,13 1555,15 1019,34 5060,37 w % – 1 9 8 14 17 31 20 100 Źródło: projekt „Lokalnego planu rozwoju”. Tabela 2. Klasy bonitacyjne użytków zielonych w gminie Oksa w 2003 r. Użytki Klasy bonitacyjne Razem zielone I II III IV V VI w ha 0,38 3,74 21,48 554,52 519,59 215,79 1315,50 w % – – 1 42 40 17 100 Źródło: projekt „Lokalnego planu rozwoju”. Lasy na terenie gminy skoncentrowane są w jej centralnej części, w trzech większych kompleksach: na północy – fragment kompleksu lasów włoszczow- skich, w centrum – wyizolowany pas lasu, na wschodzie w rejonie Kanic No- wych – tworząc samodzielną biocenozę. W lasach oksieńskich dominuje sosna, rzadziej występuje olcha, dąb i brzoza. W dolinie Nidy występują liczne rośliny chronione: wawrzynek wilcze łyko, zawilec jaskrawy, kosaciec syberyjski, peł- nik europejski, lepiężnik biały, ciemiężnica zielona, długosz królewski i lilia złotogłów. Kierunki rozwoju społeczno-ekonomicznego gminy Oksa... 139 Teren, na którym obecnie znajdują się gminy Oksa i Nagłowice, należał w XVI i XVII w. do rodu Rejów. Samo miasto Oksa zostało założone przez Mi- kołaja Reja w 1554 r. Po powstaniu styczniowym odebrano mu jednak prawa miejskie za udział ludności w walkach wyzwoleńczych. Obecnie Oksa jest gminą wiejską o charakterze rolniczym z kilkoma zabyt- kami: we Wronie k. Zakrzowa znajduje się drewniany młyn z 1935 r., zachowa- ny w dobrym stanie; w Węgleszynie – kościół p.w. św. Andrzeja, wybudowany w 1367 r., z pięknym barokowym ołtarzem z początku XVIII w. z obrazem Mat- ki Boskiej Szkaplerznej; w Oksie – kościół parafialny (do 1678 r. zbór kalwiń- ski) z XVI-wieczną amboną w kształcie kielicha (na jego murach znajduje się kartusz z herbem Rejów – Okszą); zespół dworski w Rzeszówku z XIX w. (pozostałości parku przydworskiego w Zakrzowie) oraz kilka domów w