Herman Langeveld Persoonlijkheden Willem Schermerhorn, een fascinerend figuur'? Ditmaal beschrijft Herman Langeveld zijn beIangsteI­ Ii ng voor de politieke carrière van één van Nederlands minst gewaardeerde minister-presidenten: Willem Scher­ merhorn. In de zomer van 2005 hield het weekblad Elsevier een rondvraag onder zo'n vijftig historici, politicologen, staatsrechtgeleerden en vooraanstaande jour­ nalisten: wie was de grootste ederlandse premier sinds 1922? Dat jaar was gekozen omdat toen voor het eerst ook vrouwen aan de verkiezi ngen voor de Tweede Kamer deelnamen, en men dus pas vanaf dat jaar van werkelijk algemeen kiesrecht kan spreken. De uitkomst wekte geen verbazing: met vlag en wimpel behaalde Willem Drees de overwinning (178 punten). Op respectabele afstand werd hij gevolgd door de nummer twee, Ruud Lub­ bers (148 punten). Dree was ruim tien jaar minister-president, Lubbers elf jaar. Dit doet al vermoeden dat voor een hoge kwalificatie een lange regeerperiode een voordeel is, al zal het voor de ondervraagden zeker niet het enige criterium zijn geweest. Dat laatste valt gemakkelijk te demonstreren met Charles Ruys de Beerenbrouck, die net als Lubbers elf jaar premier was, maar het toch niet verder gebracht heeft dan een plaats in de middenmoot, als negende in een veld van zeventien (lal punten). Uiteraard gaat het mij om de plaats die Schermerhorn in deze enquête heeft gekregen. Met 73 punten is hij op een bescheiden twaalfde plaats geëindigd, aan de onderkant van de categorie 'middelmatig', ingeklemd tussen Jan de Quay (78 punten) en Dries van Agt (69 punten). Geen van de ondervraagden acht hem een groot staatsman; maar liefst 27 plaatsen hem in de categorie 'middelmatig' en nog eens dertien noemen hem 'zwak'. Het zal duidelijk zijn dat de korte levensduur van zijn kabinet van slechts een jaar daarbij in zijn nadeel heeft gewerkt. In de onderste regionen vinden we met name premiers die vroegtijdig het veld moesten ruimen: Jo Cals (55 punten), Barend Biesheuvel (32 punten) en Victor Marijnen (7 [!] punten) waren allen binnen twee jaar na hun aantreden als premier al weer van het 219 Langeveld politieke toneel verdwenen. Tegen de achtergrond van deze weinig indrukwekkende score lijkt het misschien niet zonder meer voor de hand te liggen een wetenschappelijk ver­ antwoorde politieke biografie van Willem Schermerhorn te willen schrijven. Toch heb ik enige jaren geleden het besluit genomen gedurende langere tijd mijn onderzoek op hem te richten. In deze bijdrage zal ik proberen duidelijk te maken wat me in hem en zijn politieke carrière boeit, en waarom er toch bij mij een bepaalde fascinatie voor dit onderzoek bestaat. Een bijzonderheid aan de politieke loopbaan van Willem Schermer­ hom die onmiddellijk opvalt is dat hij een politicus tegen wil en dank was. Voor 1940 wees niets erop dat Schermerhorn een vooraanstaande rol in de ederlandse politiek zou gaan vervullen. a een studie Civiele Techniek in Delft en een assistentschap van enkele jaren was de boerenzoon uit de Schermer al in 1926, op 31-jarige leeftijd, hoogleraar in de Landmeetkunde en de Geodesie aan de Technische Hogeschool geworden. Schermerhorn was in de jaren dertig actief binnen vrijzinnig-protestantse organisaties als de V.P.R.O., de Vrijzinnig Christelijke Studenten Beweging en de Centrale Commissie voor het Vrijzinnig Protestantisme, maar politiek was hij niet actief. In de jaren twintig was hij lid geweest van de behoudende Liberale Staatspartij, maar in de jaren dertig had hij deze verruild voor de vooruit­ strevend-liberale Vrijzinnig-Democratische Bond.ln deze partijen trad hij echter niet op de voorgrond. Vanuit het perspectiefvan zijn politieke carrière vormde 1938 een keer­ punt in het leven van Schermerhorn.ln dat jaar aanvaardde hij het voorzit­ terschap van de beweging Eenheid door Democratie (EDD), waarmee hij zich voor het eerst op politiek terrein begaf. EDD was in 1935 opgericht, in reactie op het spectaculaire resultaat dat de NSB bij de Statenverkiezing­ en van dat jaar had geboekt (bijna acht procent van de stemmen). Over de grenzen van de bestaande politieke partijen heen wilde EDD de SB bestrijden en aan haar opmars een halt toeroepen door de waarde van de parlementaire democratie te beklemtonen. De consequentie hiervan was dat EDD zich niet alleen tegen het nationaal-socialisme, maar nadrukkelijk ook tegen het communisme keerde. Er loopt een rechte lijn van Schermerhorns voorzitterschap van EDD, dat hij tot aan de Duitse bezetting bekleedde, naar zijn arrestatie en over­ brenging naar het gijzelaarskamp 'Beekvliet' in St. Michielsgestel in de eer­ ste dagen van mei 1942. De NSB was betrokken geweest bij de opstelling van de lijsten van te gijzelen personen en had kans gezien de openstaande 220 Supplement rekening met haar vroegere tegenstander te vereffenen. De Beekvlietse gijzelaars zouden met hun leven borg staan tegen aanslagen van het verzet op Duitse militairen en burgers en met de Duitsers samenwerkende e­ derlanders. Inderdaad kwam het tot tweemaal toe, bij wijze van represaille, tot de executie van kJeine aantallen gijzelaars. a enkele maanden werd Schermerhorn tot leider van de gijzelaars gekozen. In die functie diende hij de belangen van de gijzelaars tegenover de Duitse kampcommandant te behartigen, en daarnaast de goede geest onder de dicht opeengepakte gijzelaars te bewaren. Schermerhorn kweet zich op voortreffelijke wijze van zijn tweeledige taak, waardoor hij groot aanzien verwierf onder de gijzelaars, een intellectu­ ele en maatschappelijk elite van vooroorlogs ederland. Dit drong tot buiten het kamp door, zelfs tot koningin Wilhelmina in Londen. Maar niet alleen door de wijze waarop hij leiding gaf aan de gijzelaars zou Schermerhorn in Beekvliet van zich doen spreken. Hij speelde ook een vooraanstaande rol in de besprekingen die er in het kamp plaats vonden over naoorlogse politieke en maatschappelijke vernieuwing. Onder een deel van de gijze­ laars bestond de overtuiging dat het ongewenst was dat de vooroorlogse 'verzuilde' verhoudingen na de bevrijding ongewijzigd zouden terugkeren. Die verhoudingen zouden moeten worden 'doorbroken', met name door aan de organisatie op basis van religieuze overtuiging een einde te maken. Concreet betekende dit voor het politieke terrein dat de confessionele poli­ tieke parijen niet terug dienden te keren. Volstaan zou kunnen worden met een tweepartijenstelsel van een vooruitstrevende partij en een conservatieve partij; van die nieuwe, vooruitstrevende partij wilde de kJeine groep Gestelse vernieuwers onder leiding van Schermerhorn de kern vormen. Als dragende ideologie daarvoor koos men voor het 'personalistische socialisme', dat de menselijke persoonlijkheid in de gemeenschap centraal stelde. Maar het streven van Schermerhorn, daarin bijgestaan, zoniet geleid, door de socialistische theoloog Willem Banning- in tegenstelling tot Ban­ ning was Schermerhorn geen zelfstandig politiek-maatschappelijk denker - ging verder dan het terrein van de politiek. Het zou moeten gaan om een alomvattende geestelijke en morele vernieuwing, die duidelijk religi­ eus geïnspireerd was. Daarom kozen de Gestelse vernieuwers ervoor na de bevrijding zich niet als nieuwe politieke partij te manifesteren, maar als brede volksbeweging, actief op verschillende terreinen. Op politiek terrein wilde de volksbeweging inwerken op de vooroorlogse politieke partijen, die dus wel voorlopig dienden terug te keren, om zo de gewenste tweedeling 221 Langeveld in progressief en conservatief tot stand te brengen. Hoewel de Ge telse groep een tamelijk grote beslotenheid aan de dag legde, drong hiervan toch wel een en ander buiten het kamp door: chermerhorn kreeg daardoor de reputatie van politieke 'vernieuwer'. Na ruim anderhalf jaar gijzeling werd Schermerhorn in december 1943 vrijgelaten. De zestien maanden die Nederland nog van de bevrij­ ding scheidden bracht hij voor het overgrote deel door op verschillende onderduikadres en in Amsterdam. Enerzijds wilde hij niet het risico lopen om, in Delft blijvend, opnieuw gearresteerd te worden. Anderzijds schonk hem dit de mogelijkheid deel te gaan uitmaken van de 'centrale Je Main­ tiendrai-groep', die zich in Amsterdam had gevestigd. De groep kwam voort uit het illegale blad Je Maintiendrai, dat in gedrukte vorm sinds de zomer van 1943 landelijk verspreid werd. Het blad stelde zich aanvankelijk vooral ten doel illegaal de idealen uit te dragen van de ederlandse Unie, die na een anderhal~arig bestaan in december 1941 door de Duitsers verboden werd. De ideeën van de Unie liepen ten dele parallel met die van de Gestelse groep; sterker dan die laatste had de Unie zich gekeerd tegen de vooroorlogse politieke partijen. in Beekvliet was het tot een synthese gekomen tussen de ideeën van de Nederlandse Unie en die van Banning en Schermerhorn, doordat Einthoven en De Quay, twee leden van het Driemanschap van de Unie, behoord hadden tot de kleine kern van vernieuwers en ingestemd hadden met de plannen voor een volksbeweging. Tn die zin was het logisch dat Schermerhorn zich in Amsterdam aansloot bij de groep rond Je Maintiendrai; in belangrijke mate door zijn toedoen ging het blad nu het naoorlogse optreden van de volksbeweging en het personalistische socialisme propageren. Vanuit zijn leidende positie in de eentrale Je Maintiendrai-groep kreeg Schermerhorn verbindi ng met de top van de georganiseerde illegaliteit: zo werd hij voorzitter van de Indonesi­ sche commissie van de illegale pers, die erin slaagde een verklaring over de naoorlogse verhouding tot indonesië op te stellen