Zeszyty Naukowe nr 857 2011 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Dominik Ziarkowski Katedra Turystyki Atrakcyjność krajobrazu Doliny Prądnika w ocenie zwiedzających 1. Wprowadzenie Krajobraz położonej na północ od Krakowa Doliny Prądnika przyciągał zwie- dzających już od końca XVIII w. W tamtym okresie rozwinęła się na ziemiach polskich moda na swoistą „ojczystą” i „narodową” grand tour. Wykształcił się także pewien kanon dotyczący trasy i zespołu obiektów włączonych w program podróży krajoznawczych, do którego należały okolice Ojcowa i Pieskowej Skały, słynące z piękna przyrody oraz zabytków historycznych1. Obszar Doliny Prądnika stał się popularnym miejscem odwiedzanym przez poetów, pisarzy, artystów, naukowców i krajoznawców, m.in. Stanisława Staszica, Juliana Ursyna Niemcewicza, Klemen- tynę z Tańskich Hoffmanową, Fryderyka Chopina, Jana Nepomucena Głowackiego i Wojciecha Gersona. Patriotyczny charakter podróży w okolice Ojcowa nasilił się po upadku powstania styczniowego. W drugiej połowie XIX w. w Ojcowie utwo- rzono uzdrowisko, dzięki czemu stał się on modnym ośrodkiem wypoczynkowym, przyciągającym kuracjuszy z terenu całego Królestwa Polskiego2. W XIX-wiecznych opisach Doliny Prądnika zachwycano się jej krajobrazem, będącym harmonijnym połączeniem elementów przyrodniczych i kulturowych, w szczególności: rzeźbą terenu z fantazyjnie ukształtowanymi skałami i jaski- niami, z którymi związanych jest wiele legend, bogactwem roślinności, a także zamkami w Ojcowie i Pieskowej Skale oraz zespołem architektonicznym Pustelni bł. Salomei w Grodzisku. Pod koniec XIX w. na różnorodność walorów tego 1 J. Kamionka-Straszakowa, „Do ziemi naszej”. Podróże romantyków, Wydawnictwo Literac- kie, Kraków 1988, s. 23. 2 J. Falniowska-Gradowska, Ojców w dziejach i legendzie, Ojcowski Park Narodowy, Ojców 1995, s. 7. 64 Dominik Ziarkowski obszaru zwrócił uwagę znany warszawski rysownik Michał Elwiro Andriolli, który na łamach „Kłosów” opiewał uroki Ojcowa: zamek i skały3. Najcenniejszy przyrodniczo i kulturowo fragment Doliny Prądnika został objęty najwyższą formą ochrony w 1956 r., kiedy utworzono na tym terenie Ojcowski Park Narodowy. Obecnie jego powierzchnia wynosi 2146 ha. Jest to najmniejszy ze wszystkich 23 parków narodowych w Polsce. Występowanie na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego licznych walorów zarówno o charakterze przyrodniczym, jak i kulturowym, skłania do podjęcia badań dotyczących motywacji przybywających tutaj turystów i odwiedzających4. W tym celu przeprowadzono badania ankietowe wśród osób zwiedzających park. Interpretacja wyników powinna umożliwić poznanie opinii zwiedzających na temat atrakcyjności poszczególnych elementów krajobrazu Doliny Prądnika. 2. Rola krajobrazu w kształtowaniu atrakcyjności turystycznej O tym, że jedne obszary są chętniej wybierane jako cele podróży turystycz- nych niż inne, decyduje ich atrakcyjność. Atrakcyjność turystyczna jest kategorią w dużej mierze subiektywną – jej ocena zależy od cech psychofizycznych tury- stów, którzy podejmują decyzję o odwiedzeniu danego miejsca lub wybierają inne, w większym stopniu umożliwiające realizację ich potrzeb (wypoczynkowych, krajoznawczych, rekreacyjnych, leczniczych itp.). O poziomie atrakcyjności tury- stycznej mogą zatem decydować rozmaite czynniki w zależności od preferencji, jakie w zakresie spędzania wolnego czasu mają poszczególni uczestnicy ruchu turystycznego, mimo to w literaturze przedmiotu panuje na ogół zgodność co do najważniejszych czynników atrakcyjności turystycznej: wymienia się walory tury- styczne, dostępność komunikacyjną oraz infrastrukturę turystyczną5. Spośród wymienionych elementów szczególną rolę odgrywają walory tury- styczne, to one bowiem wzbudzają zainteresowanie turystów, stanowiąc podstawę 3 E.M. Andriolli, Listy do Adama Pługa z przejażdżki po kraju, „Kłosy” 1887, t. 45, nr 1152, s. 58. 4 Rozróżnienie na turystów i odwiedzających wprowadzono zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Turystyki (WTO). Zob. Terminologia turystyczna WTO, ONZ–WTO, Warszawa 1995, s. 7–9. W kontekście OPN podział ten jest uzasadniony, ponieważ większość osób zwiedzających park nie korzysta z noclegów w obiektach zakwaterowania zbiorowego ani w kwaterach prywat- nych. Według terminologii proponowanej przez WTO należy ich zatem określać mianem jedno- dniowych odwiedzających. 5 Zob. O. Rogalewski, Zagospodarowanie turystyczne, wyd. 2, WSiP, Warszawa 1977, s. 8; J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1978, s. 28; T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia turystyki Polski, wyd. 2, PWE, Warszawa 1992, s. 13. Atrakcyjność krajobrazu Doliny Prądnika… 65 rozwoju zjawisk turystycznych. Walory turystyczne można podzielić na naturalne (przyrodnicze) i kulturowe (antropogeniczne). Ze względu na funkcję wyróżnia się natomiast: walory wypoczynkowe, specjalistyczne i krajoznawcze6. Walory tury- styczne mają bezpośredni wpływ na atrakcyjność turystyczną obszaru, ponieważ umożliwiają osiągnięcie celu wyjazdu. Infrastruktura turystyczna pozwala na zaspokojenie różnych potrzeb powstałych w czasie podróży i pobytu. Poziom i zakres infrastruktury można określić jako zmienny, ponieważ lokalne władze oraz różne instytucje mają wpływ na jej rozmiary i charakter. Walory turystyczne są natomiast względnie stałe, nawet w długich okresach, są zasobami naturalnymi oraz dobrami kultury, wywołującymi zainteresowanie turystów7. Infrastruktura turystyczna powinna być dopełnieniem oferty turystycznej, o której charak- terze decydują walory turystyczne danego obszaru. Jest to szczególnie istotne w wypadku obszarów chronionych, takich jak parki narodowe, których użytko- wanie turystyczne pozostaje często w sprzeczności z funkcją ochrony przyrody i dóbr kultury. Zaleca się zatem, aby na obszarach parków narodowych propa- gować turystykę zrównoważoną, a więc taką, która jest jak najmniej uciążliwa dla środowiska geograficznego8. Większość walorów turystycznych jest postrzegana za pomocą zmysłu wzroku. Umiejscowione w konkretnej przestrzeni, stanowią one części składowe krajo- brazu, ocenianego przez turystów. W różnych dziedzinach nauki odmiennie defi- niuje się pojęcie krajobrazu. W turystyce trafne wydaje się określanie krajobrazu jako fizjonomii powierzchni Ziemi, będącej syntezą elementów przyrodniczych i kulturowych9. Podziwianie krajobrazu może dostarczać subiektywnych wrażeń i emocji, stanowi także element wychowania estetycznego. Krajobraz to także przestrzeń, w której mogą być realizowane różne formy turystyki (pieszej, rowe- rowej, poznawczej itd.). Wyróżnia się kilka podstawowych rodzajów krajobrazu. Najczęściej wyod- rębnia się krajobraz pierwotny, naturalny i kulturowy. Krajobraz kulturowy może być harmonijny lub zdegenerowany10. J. Bogdanowski już 30 lat temu twierdził, 6 Z. Kruczek, S. Sacha, Geografia atrakcji turystycznych Polski, Proksenia, Kraków 1999, s. 10–11. 7 Zob. R. Seweryn, Atrakcyjność turystyczna obszaru jako kategoria ekonomiczna. Istota, struktura i metody pomiaru, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 612, Kraków 2002, s. 69–70. 8 Zob. R. Kowalski, Parki narodowe jako obszary realizacji turystyki zrównoważonej, „Folia Turistica” 1997, nr 7, s. 27–37. 9 S. Sacha, Rola i znaczenie krajobrazu dla turystyki i rekreacji, „Folia Turistica” 1996, nr 6, s. 89. 10 J. Bogdanowski, M. Łuczyńska, Z. Novák, Architektura krajobrazu, PWN, Warszawa– –Kraków 1973, s. 32–33. 66 Dominik Ziarkowski że krajobraz pierwotny w Polsce prawie w ogóle nie występuje, krajobraz natu- ralny zajmuje zaś bardzo niewielkie przestrzenie11. Nawet w wypadku polskich parków narodowych mamy w większości do czynienia z krajobrazami kulturo- wymi. Przykładem jest Ojcowski Park Narodowy. W jego krajobrazie występują elementy kulturowe, reprezentujące wszystkie epoki, od średniowiecza począwszy. Zabytki architektury umieszczone w naturalnym otoczeniu, np. zamki w Ojcowie i Pieskowej Skale, barokowy zespół Pustelni bł. Salomei w Grodzisku oraz pocho- dzące z XIX i początku XX w. drewniane wille uzdrowiskowe, należy traktować jak dokumenty historii tego obszaru. Stanowią one także, wraz z elementami środowiska przyrodniczego, o atrakcyjności turystycznej Doliny Prądnika. 3. Ruch turystyczny w Ojcowskim Parku Narodowym Nie prowadzi się szczegółowych badań dotyczących wielkości ruchu turystycz- nego w Ojcowskim Parku Narodowym. Na podstawie biletów wstępu do zwiedza- nych obiektów (tabela 1) oraz liczby parkujących samochodów można szacować, że rocznie odwiedza park około 400 tysięcy osób. Pod względem liczby turystów przypadających na 1 ha ustępuje on tylko Karkonoskiemu Parkowi Narodowemu oraz Pienińskiemu Parkowi Narodowemu12. Tak duża liczba zwiedzających jest związana zarówno z atrakcyjnością turystyczną, jak również położeniem – park leży w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa i aglomeracji śląskiej. Łączna długość szlaków turystycznych na terenie Ojcowskiego Parku Naro- dowego wynosi 23 km. Ruch turystyczny nie rozkłada się równomiernie. Jest skoncentrowany na odcinku pomiędzy zamkiem w Ojcowie a Krakowską Bramą, a także w rejonie Jaskini Łokietka i w okolicach zamku w Pieskowej Skale. Sezon turystyczny trwa od połowy kwietnia do pierwszej dekady listopada. W tym okresie szczególnie duża frekwencja jest odnotowywana w dni wolne od pracy (np. długi weekend majowy) – w parku przebywa wówczas jednocześnie nawet 2–3 tysiące osób. Wśród rodzajów turystyki uprawianej na terenie Ojcowskiego Parku Naro- dowego dominuje krajoznawstwo oraz wypoczynek sobotnio-niedzielny. Tury- 11 J. Bogdanowski, Kształtowanie i ochrona krajobrazu w