I ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI ANABİLİM DALI Abdulkadir ERKAL 17. YÜZYIL DİVAN ŞİİRİ POETİKASI DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Turgut KARABEY ERZURUM-2009 II I İÇİNDEKİLER ÖZET…………………………………………………………………………………...IX ABSTRACT…………………………………………………………………………….X ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………XI KISALTMALAR……………………………………………………………………..XIII GİRİŞ 1. POETİKA VE ŞİİR 1.1.Poetika…………………………………………………………………………1 1.1.1.Poetikanın tanımı…………………….………………...………………...1 1.1.2.Batı edebiyatında poetika….….……………........................……………5 1.1.3. Arap Edebiyatında Poetika…….……………………………..……..…..8 1.1.4. İran edebiyatında poetika…….…………………………………..……15 1.1.5. Türk edebiyatında poetika…….….…………………………….……...22 1.2. Şiir…………………………………………..………………………………35 1.2.1. Şiirin tanımı……………………………….……………….…………..35 1.2.2. İslâm ve şiir…………………………………….………………………38 1.3.Türk Şiirinin Tarihi Seyrine Genel Bir Bakış 1.3.1. Eski türk şiiri………………..………………………………………….42 1.3.2. İslâmiyet dönemi türk şiiri……………………………………………...47 1.3.3. Anadolu’da gelişen türk şiiri…………………...………………………53 1.3.3.1. 14. Yüzyıl……………………….………………………….……..60 1.3.3.2. 15.Yüzyıl…………………………………………….…….……...64 1.3.3.3. 16. Yüzyıl………………………………………………..………..69 1.3.4. Tasavvufî Şiir……………………………………………………….78 1.3.4.1. Tasavvufî şiirin karakteristik özellikleri…………………..…...85 1.3.4.2.Tasavvuf ve divan şiiri…………………………………….……89 1.4.14-16. Yüzyıl Arası Divan Şiiri Hususiyetlerine Genel Bir Bakış …...…..... 93 1.4.1.Mana ve edebî sanatlar………………………………………………….96 1.4.2.Mazmunculuk………………………………………………………..…98 1.4.3.Şiirde konu………………….…………………………………………100 II 1.4.4.Mistik semboller………….……………………………………………104 1.4.5.Toplumsal gerçeklik……….…………………………………………..107 1.4.6.Duygusallık ve romantizm…….………………………………………110 1.4.7.Şiir dili………………………….……………………………………...111 1.5. Divan Şâirlerinin Şiir ve Şâir Üzerine Kendi Görüş ve Değerlendirmeleri..114 1.5.1.Şiir……………………………………………………………..………114 1.5.2.Şair………………………………………………………………..…...120 BİRİNCİ BÖLÜM 1. 17. YÜZYIL DİVAN ŞİİRİ 1.1.Siyasî-Sosyal ve Kültürel Ortam……………………………………………126 1.2.Edebî Ortam………………………………………………………………...128 1.2.1.Klasik üslup……………………………..……………………………..129 1.2.2.Bediî üslup (Sebk-i Hindî)………………..…………………………...133 1.2.3.Hikemî üslup…………………………..………………………………137 1.2.4.Mahallî üslup…………………….……………………………………137 1.3. 17. Yüzyıl Divan Şiirinde Görülen Yenilikler……………………………..139 1.3.1 Nazım şekillerinin muhtevalarında yapılan yenilikler…...………........139 1.3.1.1.Kaside ve gazellerin muhtevalarında meydana gelen yenilikle…139 1.3.1.2.Mesnevinin muhtevasında meydana gelen yenilikler………..…...141 1.3.2.Üslupta Yapılan Yenilikler…………………………………...………..142 1.3.2.1. Sebk-i Hindî üslubu………………………………….……….….142 1.3.2.2. Didaktik (Hikemî) üslup…………………………….……….…..147 1.3.2.3.Mahallî üslup…………………………………………….…….…149 İKİNCİ BÖLÜM 2. 17. YÜZYIL DİVAN ŞİİRİ POETİKASI 2.1.Nef’î’nin Poetikası………………………………………………………….150 2.1.1.Nef’î’nin sanatının özellikleri……………………………………...…..151 2.1.1.1.Belâgat…………………………………………………….……...157 2.1.1.2.Ahenk……………………………………………………….…….157 2.1.1.3.Mübâlâğa.,………………………………………………………..161 2.1.1.4. Fahriyye (Övünme)………………………………………….…...163 III 2.1.2.Nef’î’de Sebk-i Hindî özellikleri……………………………………...165 2.1.3. Nef’î’ye göre şiir ve şair…………………….………………………..169 2.1.3.1.Şiir……………………………………………….……………….169 2.1.3.1.1 Nef’î’nin şiirinde öne çıkan kavramlar……………………...183 2.1.3.1.1.1. Mana (Mazmun)……………………………………….183 2.1.3.1.1.2.Hayal…………………………………………………...185 2.1.3.1.1.3.Endîşe (Düşünce-Fikir)………………………………...190 2.1.3.1.2.Nef’î’nin kendi şiiri ile ilgili değerlendirmeleri………..……192 2.1.3.1.2.1.Nef’î’nin şiiriyle ilgili benzetme unsurları………….194 2.1.3.1.2.1.1.Şiirin kıymeti ile ilgili benzetme unsurları…………194 2.1.3.1.2.1.1.1.Cevher (Gevher)………………………......194 2.1.3.1.2.1.1.2. İnci…….……………………..…………..194 2.1.3.1.2.1.1.3.Genc (Hazine)………………………….....196 2.1.3.1.2.1.1.4.Gülistan (Gül bahçesi)…………………....197 2.1.3.1.2.1.2.Şiirin büyüsü ile ilgili benzetme unsurları……..197 2.1.3.1.2.1.2.1.Sihir (Büyü)…………………………...…..197 2.1.3.1.2.1.2.2.Mu’ciz………..…………………………...198 2.1.3.1.2.1.3.Şiirin kudsiyeti ile ilgili benzetme unsurları…...200 2.1.3.1.2.1.3.1.Seb’al Mesânî…………………………......200 2.1.3.1.2.1.3.2.Len Terânî…………………………...……200 2.1.3.1.2.1.3.3.Nun ve’l Kalem………………………...…201 2.1.3.1.2.1.3.4.Âb-ı Hayât…………………………...……201 2.1.3.2. Şair………………………………………..……………………...202 2.1.3.2.1. Genel olarak şair………………………………………..…..202 2.1.3.2.2. Nef’î’nin kendi şairliği üzerine görüşleri………………..….207 2.1.3.2.2.1. Nef’î’nin şairliği ile ilgili kurduğu benzetme unsurları.209 2.1.3.2.2.1.1. Padişah (Hüsrev)…………………………………209 2.1.3.2.2.1.2. Güneş (Hurşîd)…………………………………...210 2.1.3.2.2.1.3. Cengâver………………………………………….211 2.1.3.2.2.1.4. Sâhir (Büyücü)…………………………………...211 2.1.3.2.2.1.5. Peygamberler……………………………………..212 2.1.3.2.2.1.6. Bahr (Deniz)……………………………………...214 IV 2.1.3.2.2.1.7. Tûtî (Papağan)……………………………………214 2.2. Şeyhülislâm Yahyâ’nın Poetikası………………………………………….216 2.2.1. Şeyhülislam Yahyâ’nın sanatının özellikleri……..…………………...217 2.2.2. Şeyhülislam Yahyâ’ya göre şiir ve şair…………………….....………220 2.2.2.1. Şiir……………………………..…………………………………220 2.2.2.1.1. Şeyhülislâm Yahyâ’nın kendi şiiri ile ilgili değerlendirmeleri……225 2.2.2.2. Şair…………….……..………………………………..…………227 2.2.2.2.1. Şeyhülislâm Yahyâ’nın kendi şairliği ile ilgili değerlendirmeleri.229 2.3. Nâ’ilî’nin Poetikası……………………………………….………………..231 2.3.1. Nâ’ilî’nin sanatının özellikleri………………..……………………….232 2.3.1.1. Nâ’ilî’de Sebk-i Hindî özellikleri………………………………..238 2.3.2. Nâ’ilî’ye göre şiir ve şair………………………………….…………..244 2.3.2.1. Şiir………………………………………………………………..244 2.3.2.1.1. Nâ’ilî’nin kendi şiiri ile ilgili değerlendirmeleri…………....253 2.3.2.1.2. Nâ’ilî’nin şiiriyle ilgili oluşturduğu benzetme unsurları…...254 2.3.2.1.2.1. Âb-dâr………………………………….………………255 2.3.2.1.2.2. Âb-ı Hayât……………………………….…………….256 2.3.2.1.2.3. Gevher (güher)…………………………….…………..256 2.3.2.1.2.4. Dür (İnci)………………………………….…………...257 2.3.2.1.2.5. Sihir-Büyü (Efsun, sihr)…………………….…………257 2.3.2.1.2.6. Ateş (Sûz)…………………………………….………..257 2.3.2.1.2.7. İ’câz (Mu’ciz)………………………………….………258 2.3.2.1.2.8. Târ u pûd………………………………………………258 2.3.2.2. Şair………………………….………...………………………….259 2.3.2.2.1. Nâ’ilî’nin kendi şairliği ile ilgili değerlendirmeleri……..….261 2.3.2.2.2. Nâ’ilî’nin şairliği ile ilgili oluşturduğu benzetme unsurları..263 2.3.2.2.2.1. Pâdişâh (Hüsrev)………………………………………263 2.3.2.2.2.2. Güneş (Hurşîd)…………………………….…………..263 2.3.2.2.2.3. Sâhir (Büyücü)………………………….……………..263 2.3.2.2.2.4. Sadef…………………………………………………..264 2.3.2.2.2.5. Peygamberler………………………………………….265 V 2.4. Fehîm’in Poetikası…………………………………………………………267 2.4.1. Fehîm’in sanatının özellikleri…………………………..……………..268 2.4.1.1. Fehîm’de Sebk-i Hindî özellikleri……………………………….271 2.4.2. Fehîm’e göre şiir ve şair………………………………………………275 2.4.2.1. Şiir………………………………..……………………………...275 2.4.2.1.1. Fehîm’in kendi şiiriyle ilgili değerlendirmeleri…………….281 2.4.2.1.2. Fehîm’in şiiriyle ilgili oluşturduğu benzetme unsurları……282 2.4.2.1.2.1. Sihir…………………………………….……………...282 2.4.2.1.2.2. Mu’ciz (İ’câz)………………………………….………283 2.4.2.1.2.3. İnci (Dür)….………………………………….………..283 2.4.2.1.2.4. Gûy u Çevgân…………………………….……………284 2.4.2.2. Şair……………………….………………………………………285 2.4.2.2.1. Fehîm’in kendi şairliği ile ilgili değerlendirmeleri…..……..290 2.4.2.2.2. Fehîm’in şairliği ile ilgili oluşturduğu benzetme unsurları....293 2.4.2.2.2.1. Bülbül………...………………………..………………293 2.4.2.2.2.2. Padişah………...……...…………………………….....293 2.4.2.2.2.3. Sâhir.,………………………………………………….294 2.4.2.2.2.4. Fânus…………………………………………………..295 2.4.2.2.2.5. Peygamberler……………………………………….….295 2.5. Neşâtî’nin Poetikası……………………………………………..…………298 2.5.1. Neşâtî’nin sanatının özellikleri………………………………………..298 2.5.1.1. Neşâtî’de Sebk-i Hindî özellikleri……...…………………….….302 2.5.2. Neşâtî’ye göre şiir ve şair………………...……………………….…..304 2.5.2.1. Şiir………………………………………………………….…….304 2.5.2.1.1. Neşâtî’nin kendi şiiriyle ilgili değerlendirmeleri…………...305 2.5.2.1.2. Neşâtî’nin şiiriyle ilgili oluşturduğu benzetme unsurları…...307 2.5.2.1.2.1. Âb-dâr…………………………………………………308 2.5.2.1.2.2. Âb-ı Hayât (Âb-ı hayvân)…………………………..…308 2.5.2.1.2.3. Âteş…………………………………………………....308 2.5.2.1.2.4. İnci (Dür)……………………………………………...309 2.5.2.1.2.5. Dilber………………………………………………….309 2.5.2.1.2.6. Sihr…………………………………………………….310 VI 2.5.2.1.2.7. Gül…………………………………………………….311 2.5.2.2. Şair…………………………………………..…………………...310 2.5.2.2.1. Neşâtî’nin kendi şairliği ile ilgili değerlendirmeleri………..311 2.5.2.2.2. Neşâtî’nin şairliği ile ilgili oluşturduğu benzetme unsurları..312 2.5.2.2.2.1. Gavvâs………………………………………………....312 2.5.2.2.2.2. Sâhir…………………………………………………...313 2.5.2.2.2.3. Hükümdâr (Sahib-kırân)………………………………313 2.6. Sâbit’in Poetikası…………………………………………………………..314 2.6.1. Sâbit’in sanatının özellikleri……………..……………………………314 2.6.1.1. Sâbit’te Mahallî Üslup özellikleri………………………………..318 2.6.2. Sâbit’e göre şiir ve şair………………………...……………………...321 2.6.2.1. Şiir…………………………….………………………………….321 2.6.2.1.1. Sâbit’in kendi şiiriyle ilgili değerlendirmeleri……..……….325 2.6.2.1.2. Sâbit’in şiiriyle ilgili oluşturduğu benzetme unsurları……...327 2.6.2.1.2.1. Âb-dâr………….……………………………...……….327 2.6.2.1.2.2. Kumaş………….………………………………………328 2.6.2.1.2.3. Ma’cûn………….……………………………………..328 2.6.2.1.2.4. Seb’a-i Muallaka….…………………………………...329 2.6.2.2. Şair………………………………………...………………….….329 2.6.2.2.1. Sâbit’in kendi şairliği ile ilgili değerlendirmeleri……..……332 2.7. Nâbî’nin Poetikası……………………………………………………….…334 2.7.1. Nâbî’nin sanatının özellikleri………………..………………………..334 2.7.1.1. Nâbî ve Hikemî Şiir………………………………………….…..340 2.7.2.