MAKALE MEGARON 2015;10(4):595-609 DOI: 10.5505/MEGARON.2015.00533 Avanos Kültür Varlıkları Çalışması, Kapadokya Bölgesinde Suyun İzi Cultural Heritage Study of Avanos, Cappadocia in Relation to its Waterfront Hülya BERKMEN ÖZ ABSTRACT Yerleşmelerin tarihsel süreçleri, gelişimleri, kimlikleri işlevsel When historical development and identity of settlements is ana- açıdan irdelendiğinde temelde birbirinden farklı iki oluşum lyzed functionally, two very different formations stand out. One dikkat çekmektedir. Bunlardan birisi her yerleşmede var olan concerns man-made elements and their functions, which have ve yerleşmeler tarafından zaman içinde geliştirilen, zengin- been developed and enriched over time, and are present in every leştirilen, insan eliyle oluşturulan öğeler ve bu öğelere bağlı settlement. The second concerns elements particular to a settle- olarak gelişen işlevler, ikincisi ise sadece bazı yerleşmelerde ment that determine its role, history, and identity, and dictate its var olan ve söz konusu yerleşmelerin kimliğini, tarihini, üstlen- functions. The present study addresses water as the reason for dikleri rolleri belirleyen, yerleşmenin işlevlerinin oluşmasını the existence of certain settlements. The region of Cappadocia is sağlayan öğelerdir. Bu makalede bazı yerleşmelerde var olan located on the banks of Kızılırmak River, or “Red River,” which is ve yerleşmelerin varoluş sebebi olan “su” öğesi üzerinde durul- the longest river in the second largest basin in Turkey. While the maktadır. Araştırmaya konu olan Kapadokya Bölgesi Türkiye’nin Kızılırmak has played an active role in both the physical forma- ikinci en büyük su havzasının içinde ve en uzun akarsuyu olan tion and cultural structure of the region, it has had a greater Kızılırmak’ın kıyısında yer almaktadır. Kızılırmak Kapadokya ve effect on the identity, development, and economic structure of Kayalık Kapadokya bölgesinde diğer yerleşmelerden daha bü- the settlement of Avanos, located on the river’s banks. Here, the yük bir etkiyi Avanos’un kimliği, ekonomik yapısı ve gelişme “water element” includes not only the Red River, but all water sürecinde göstermiştir. Bu çalışmada Avanos yerleşmesinin resources, such as streams that feed the river and ground wa- tarihsel süreci, su ile ilişkisi ve bu ilişkinin yerleşme kimliği üze- ter. The relationship with water and its effects on the historical rindeki etkileri, turizm ekonomisi bağlamında alanın planlama process and identity of Avanos is discussed, with an emphasis on sorunları ile birlikte tartışılmaktadır. the tourism economy and planning issues of the region. Anahtar sözcükler: Kıyı yerleşmeleri; kültürel miras; turizm ekono- Keywords: Waterfront settlements; cultural heritage; tourism econ- misi. omy. Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbul. Başvuru tarihi: 04 Kasım 2015 - Kabul tarihi: 13 Kasım 2015 İletişim: Hülya BERKMEN. e-posta: [email protected] © 2015 Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi - © 2015 Yıldız Technical University, Faculty of Architecture m garonjournal.com m CİLT VOL. 10 - SAYI NO. 4 595 Giriş yer alan Avanos yerleşmesinin tarihsel süreci, su ile iliş- Dünya üzerinde başta gelen medeniyetlerin su kı- kisi ve bu ilişkinin yerleşme kimliği üzerindeki etkileri, yıları üzerinde yer aldıkları1 ve su kıyısında gelişen bu üçüncü bölümde ise küresel politikalar ve özellikle tu- medeniyetlerin zaman içinde biriktirdikleri değerlerin rizm ekonomisi bağlamında çalışma alanının planlama kültürel çeşitliliğin oluşumunda temel bir etken olduğu sorunları üzerinde durulmaktadır. 2 bilinmektedir. Medeniyet – Kimlik Bugün su kıyısında bulunan ve bir biçimde, kısa süre Uygarlık tarihi yerleşmeler tarihi3 olup bu çerçevede de olsa bu medeniyetlerin herhangi bir dönemine ta- tarih boyunca coğrafyanın toplumları nasıl etkilediği ya nıklık etmiş ve suyun olanaklı kıldığı kültürel çeşitliliğe da insan topluluklarına kazandırdıkları değerler, farklı- sahip olan yerleşmeler, sadece fizik-mekan özellikleri lıklar (kimlik, kültür, teknoloji, çeşitlilik) sorgulanmak- nedeniyle de olsa ulusal-uluslararası, küresel-yerel dü- tadır. “Medeniyet” kavramı ilk kez 18. yüzyılda Fransız zeylerde ‘kültürel miras’, ‘ortak miras’, ‘sit alanı’ gibi düşünürler tarafından “barbarlık” karşıtı bir kavram korunması ve sonraki nesillere aktarılması gereken ön- olarak geliştirilmiştir. Bu kabul uzun dönemler özellikle celikli alanlar olarak tanımlanmaktadır. Bu yerleşmeleri Batılılar tarafından ulaşılması gereken bir ideal olarak korumaya değer alanlar yapan, söz konusu özgün fizik benimsetilmeye, standart ölçütlerle tanımlanmaya ça- mekanların oluşmasına neden olan temel faktörler lışılmıştır. yerleşmede suya bağlı gelişen ekonomik, örgütsel, kül- Medeniyet ve kültür genellikle aynı kavramlar ola- türel çeşitliliktir. rak kullanılabilmekte, belirli bir toplumda birbirlerini Türkiye’de özellikle son bir kaç yılda bu çeşitlilik ya izleyen kuşakların birinci derecede önem verdikleri da çok kültürlü yapılar konusunda özellikle Avrupa değerler, normlar, kuramlar ve düşünce biçimlerini Birliği kapsamında yeni politikalar izlenmektedir. Son içermektedir.4 Kültürel yapı kavramı -sosyoloji ve ant- altmış yıldır Avrupa Birliği’ne girme hedefiyle ve özel- ropolojide olduğu gibi- planlama çalışmalarında da likle 2000 yılından itibaren Avrupa Birliği ile olan ilişki- yerleşmelerin kimliklerini, içinde bulundukları bölge lerin hızlanıp yavaşladığı süreçte ülke politikalarının ve ya da alt bölgelerde üstlendikleri rolleri açıklamak için uluslararası müzakerelerin önemli bir bölümünü Türki- kullanılan bir kavramdır. Bu noktada ‘kimlik’ kavramı- ye’deki kültürel çeşitlilik oluşturmaktadır. nın değişken, dinamik bir kavram olduğunun, durağan Yerel ve merkezi yönetimler böylesi alanların bir kalamayacağının altını çizmek gerekmektedir. ‘Kimlik’ yandan sürdürülebilirliğinin sağlanması ve korunma- kavramı canlılar ya da nesneler için ayırt edici, farklılığı sı için çabalar harcar ve planlama çalışmalarıyla bu yaratan özellikler olarak tanımlanabilir.5 Yerleşmelerin yerleşmeleri odak noktaları haline getirirlerken diğer farklı yapıları yerleşme kimliği kavramıyla açıklanmak- yandan ekonomik, politik, yararlar sağlamak üzere söz tadır. Bu kimlik uzun bir zaman dilimi içinde biçimlenip, konusu yerleşmelere alt bölge, bölge ya da ülke bütü- yerleşmenin coğrafi yapısı, kültürel düzeyi, mimarisi, nünde sürekli yeni roller vererek ve koruma politika- yerleşme dokusu, yerel gelenekleri, yaşam biçimi gibi larıyla örtüşmeyen planlama kararları alarak çelişkiye tüm niteliklerinin karışımıyla biçimlenir.6 Yerleşme kim- düşmektedirler. liğini oluşturan en önemli faktör doğal yapıyı oluşturan Bu makalede bir akarsu havzası olan çalışma alanını öğelerin farklılığı olup, bu farklılıklar yerleşmeleri birbi- su, su kıyısı, suya bağlı gelişen ekonomik yapı, suyun rinden ayırır, tanımlar, özgün kılar ve kimliği oluşturur. taşıdığı kültür, çokkültürlülük ilişkisi içinde irdelene- Beşeri kimliği oluşturan ise birey ve toplumdur. Bireyin 7 rek küresel politikalar, turizm ekonomisi ve planlanma kimliği yaşadığı çevre içinde olgunlaşır. Kendi geçmi- bağlamındaki sorunlar ortaya konmaktadır. Özellikle şiyle ilgili bilinçli, bilinçsiz tüm algıları, bilgileri, birikim tartışılmak istenen; medeniyet, kimlik, çokkültürlülük ve deneyimleri, düşünceleri, davranışları, gelecek ile kavramları arasında hem kavramsal, politik, örgütsel ilgili beklentileri ve tahminleri, gereksinim ve istekleri hem de mekansal anlamda bağlantılar bulunduğunu ayrıca içinde yaşadığı topluluğun adet, gelenek, inanç- seçilen “su kıyısı yerleşme’’ özelinde ortaya koymaktır. ları kimliğini biçimlendirir. Bu nedenle ‘kimlik’ belirli bir zaman içindeki kültürel yapının sahip olduğu nitelik Makalenin birinci bölümünde medeniyet, kimlik, olarak anlaşılmalıdır. Medeniyetler açısından ‘kimlik’ kültür, çokkültürlülük kavramları su öğesi kapsamın- da ele alınmakta, ikinci bölümde araştırma alanı olan 3 4 Kapadokya Bölgesi ve bölge içinde Kızılırmak kıyısında Z. Yenen, İnsan Yerleşmelerinin Young, 1995, s.31. Evrimi Ders notları, 2010-2011 5 Robins, Morley, 1997, s.35-37. Eğitim Dönemi, Güz Yarıyılı, Yıldız 6 Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fa- Suher, 1995, s.3-12. 1 Clay, 1979, s. 5-6. kültesi, Şehir ve Bölge Planlama 7 Önem, Kılınçaslan, 2005, s. 115- 2 Dunne, Leopold, 1978. s.46-47; Hassan, 2004 s.11. Bölümü, İstanbul. 125. 596 CİLT VOL. 10 - SAYI NO. 4 Kapadokya Bölgesinde Suyu İzleyen Kültürler kavramının ayırıcı aynı zamanda en nesnel ölçütleri ‘dil’ İşte bu farklılıkların konusu olan zaman içinde ismi ve özellikle ‘inanç’ unsurlarıdır. Bu nedenle insanlık ta- ve içeriği de farklılaşmış olan çokkültürlülüğün sözlük rihindeki temel medeniyetler büyük ölçüde dünyanın anlamı genel olarak aynı ülkede pek çok kültürün birlik- büyük dinleri ile tanımlanmış olup özellikle Hıristiyanlık te varoluşudur. Geçmişte birçok toplumun birden fazla ve İslamiyet gibi büyük dinler tarihsel süreç içinde çok kültürel topluluktan oluştuğu düşünüldüğünde bu yeni çeşitli ırklardan halkları bir araya getirmişlerdir.8 bir kavram değildir. 1996 ve 1999 yıllarında Demorgen Medeniyet geniş bir kavram olup milliyetler, dinsel ve Glazer tarafından yapılan araştırmalar çokkültürlü- gruplar, etnik gruplar gibi farklılıkları kapsamaktadır. lük konusunun tartışmayı yapan disiplin, ülke, kültür Örneğin Türkiye’nin kuzeyindeki bir köyün kültürü gü- ve hatta konunun tartışıldığı döneme göre içeriğinin ve neyindeki bir köyün kültüründen farklı olabilir ama isminin değiştiğini göstermektedir.