Monumenten in Nederland. Groningen Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma bron Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders Uitgevers, Zwolle 1998 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/sten009monu04_01/colofon.php © 2010 dbnl / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma i.s.m. schutblad voor Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen 2 Uithuizermeeden, Herv. kerk (1983) Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen 4 Stedum, Herv. kerk, interieur (1983) Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen 6 Kiel-Windeweer, Veenkoloniaal landschap Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen 7 Voorwoord Het omvangrijke cultuurhistorische erfgoed van de provincie Groningen wordt in dit deel van de serie Monumenten in Nederland in kaart gebracht. Wetenschappelijk opgezet, maar voor het brede publiek op een toegankelijke wijze en rijk geïllustreerd gebracht. Monumenten in Nederland biedt de lezer een boeiend en gevarieerd beeld van de cultuurhistorisch meest waardevolle structuren en objecten. De serie is niet bedoeld als reisgids en de delen bevatten dan ook geen routebeschrijvingen of wandelkaarten. De reeks vormt een beknopt naslagwerk, een bron van informatie voor zowel de wetenschappelijk geïnteresseerde lezer als voor hen die over het culturele erfgoed kort en bondig willen worden geïnformeerd. Omdat niet alleen de ‘klassieke’ bouwkunst ruimschoots aandacht krijgt, maar ook de architectuur uit de periode 1850-1940, komt de grote verscheidenheid aan bouwwerken in Groningen goed tot uitdrukking. Naast het meesterwerk ook de anonieme utiliteitsbouw. Van heel oud tot redelijk recent en van mooi tot merkwaardig. Alle categorieën passeren de revue. Met als resultaat een veelkleurig beeld van de aanwezige cultuurhistorische waarden in de Groningse steden en dorpen. Voorafgaand aan het overzicht van de bestaande bebouwde omgeving wordt ingegaan op het karakter van de provincie en de kenmerken van de zes regio's, die tezamen de provincie Groningen vormen. De historisch-geografische ontwikkelingen en de bebouwingskenmerken staan daarbij voorop. De vele foto's, waarvan de meeste speciaal voor deze uitgave zijn gemaakt, tonen heel duidelijk het eigen karakter van de provincie. Monumenten in Nederland, Groningen is samengesteld door vier ervaren architectuur- en bouwhistorische onderzoekers: dr. ing. R. Stenvert, dr. ing. Chr. J. Kolman, drs. B. Olde Meierink en mw. drs. S.T. Broekhoven. Voor het samenstellen van de historische inleiding kon een beroep gedaan worden op de historicus drs. R.H. Alma. Het voor deze reeks gevormde redactieteam bestaat naast de vier auteurs uit drs. A.G. Schulte, drs. F.C.A. van der Helm, jhr. R.J.A. van Suchtelen van de Haare, ing. B.H.J.N. Kooij en mw. J.P.M. van den Heuvel namens de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Verder hebben drs. A. Reinstra, drs. F.P. Don en de andere medewerkers van de afdeling Collecties van de RDMZ ieder vanuit zijn of haar specialisme bijgedragen aan de totstandkoming van deze publicatie. Drs. B. Stamkot van het bureau MAP stelde de overzichtskaarten en de stadsplattegronden samen, jhr. ir. R.G. Bosch van Drakestein verzorgde de kasteelplattegronden, ing. B.H.J.N. Kooij en H.F.G. Hundertmark de kerkplattegronden en H. IJsseling van Flying Focus de luchtfoto's. De fotografen van de RDMZ, met name IJ.Th. Heins en J.P. de Koning zijn verantwoordelijk voor de fotografie. Het naslagwerk Monumenten in Nederland wil bijdragen aan de kennisoverdracht, maar beoogt door zijn vormgeving ook de belangstelling op te wekken voor ons cultureel erfgoed. De directeur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg Fons Asselbergs Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen 8 Ten geleide Monumenten in Nederland is een naslagwerk over de waardevolle objecten en structuren in de verschillende provincies, en in dit geval de provincie Groningen. Het is géén reisgids en bevat dan ook geen routebeschrijvingen of wandelingen. Daar waar voor enkele steden een plattegrond wordt gegeven, is die vooral bedoeld om de onderlinge situering van objecten visueel duidelijk te maken. Het boek geeft een breed overzicht van bestaande, cultuurhistorisch interessante objecten en structuren, waarbij op beknopte wijze de relevante feitelijke informatie wordt vermeld. Het boek geeft informatie op verschillende niveaus. De inleidende hoofdstukken plaatsen de gegevens in een groter verband en schenken aandacht aan het karakteristieke van de provincie Groningen. In deze hoofdstukken worden relaties gelegd met belangrijke ontwikkelingen in het verleden. De eerste inleiding bevat een algemene historische schets van de provincie. De twee volgende hoofdstukken besteden respectievelijk aandacht aan de stijlen en vormen van de gebouwen en aan de toegepaste materialen en constructies. De vierde en laatste inleiding behandelt de eigenheid van de zes regio's die samen de provincie Groningen vormen. Daarbij wordt vooral gekeken naar historisch-geografische ontwikkelingen en de bebouwingskarakteristiek. De hiernaast opgenomen overzichtskaart toont de regio-indeling van de provincie. De kaart geeft verder een overzicht van de belangrijkste gemeenten, steden en dorpen, zoals die aan bod komen in het op de inleidingen volgende onderdeel Steden, Dorpen, Monumenten. Dit meest omvangrijke deel van het boek bevat een alfabetisch geordende beschrijving van alle steden en vrijwel alle dorpen in Groningen. Voor de indeling zijn niet de gemeentegrenzen bepalend, maar de afzonderlijke bebouwingsconcentraties - de kernen - zoals ze historisch zijn gegroeid. In de praktijk is onderscheid gemaakt in hoofdkernen, kernen, geïncorporeerde kernen, omgevingskernen en omgevingsobjecten. Hoofdkernen zijn kernen die tevens hun naam aan een gemeente geven. Bij een gewone kern wordt in de aanhef steeds verwezen naar de gemeente waartoe deze behoort, bijvoorbeeld: Onstwedde (gemeente Stadskanaal). De zogeheten geïncorporeerde kernen zijn in de loop van hun geschiedenis deel gaan uitmaken van een grotere kern. Zo zijn bijvoorbeeld de dorpen Solwerd en Opwierde na de Tweede Wereldoorlog opgenomen in de uitbreidingswijken van Appingedam. Deze geïncorporeerde kernen worden behandeld als onderdeel van het grotere geheel, zij het dat bij de vermelding van adressen ook de naam van de oorspronkelijke kern wordt genoemd. Voor kernen die in de loop van de tijd aan elkaar zijn gegroeid is deze methode eveneens gehanteerd. Deze kernen zijn in de regel onder hun huidige plaatsnaam te vinden; dit geldt voor Hoogezand-Sappemeer, maar ook voor Termunten en Termunterzijl. Omgevingskernen zijn nederzettingen die wel genoemd moeten worden maar waarvan de informatie over de bebouwing slechts één of enkele objecten betreft. Ze worden dan onder een nabijgelegen, vaak grotere kern vermeld: zo staat Jukwerd bij Appingedam, Sint-Annen bij Thesinge en Scharmer bij Harkstede. De beschrijvingen van omgevingskernen zijn niet alfabetisch terug te vinden, maar kunnen via het topografisch register achter in het boek worden gevonden. Omgevingsobjecten zijn de op het platteland gesitueerde gebouwen als kapellen, kloosters, kastelen, molens en boerderijen. Deze worden beschreven bij de meest nabije kern binnen de gemeente, Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen bijvoorbeeld de steenfabriek ‘Fivelmonde’ bij Delfzijl of de ‘Olinger Koloniepolder’ bij Appingedam. Elke kern heeft een eigen inleiding waarin de historische ontwikkeling en de topografische of stedenbouwkundige veranderingen kort worden behandeld. Van de belangrijkste steden is een plattegrond opgenomen, waarop de interessantste objecten zijn aangegeven. Typen objecten die veel voorkomen, zoals woonhuizen, winkels of pakhuizen, zijn niet in de plattegronden opgenomen, tenzij ze als een opvallend groot voorbeeld of als complex de aandacht trekken. De nummers op de plattegrond verwijzen naar het bijschrift, dat weer een verwijzing bevat naar de pagina van de objectbeschrijving. De nummers uit de plattegrond staan ook vermeld bij de beschrijving zelf. Per kern is gezocht naar de meest geëigende indeling en volgorde om de objecten te beschrijven. De gekozen Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen 9 Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Sabine Broekhoven en Redmer Alma, Monumenten in Nederland. Groningen 10 rangorde in de beschrijvingen wordt bepaald door het historische centrum van een kern en begint met het oudste en/of voor de ontwikkeling van de kern belangrijkste gebouw. Doorgaans gaat het daarbij om de kerk, maar soms is het een kasteel. Afzonderlijke objecten en structuren worden als het ware in ‘schillen’ vanuit de dorpskern besproken, waarbij drie hoofdregels zijn aangehouden: van publiek naar particulier, van oud naar jong en van binnen naar buiten. Vergelijkbare objecten en gebouwtypen zijn zoveel mogelijk na elkaar geplaatst of bij elkaar verzameld. Het boek bevat in principe alle