CATALOGUS EUROPE IN BRUSSELS VAN FEDERAAL WERELDDISTRICT TOT EUROPESE HOOFDSTAD, 1900-2010 BRUSSEL – ALGEMEEN RIJKSARCHIEF – 10 JUNI > 26 NOVEMBER 2010 EUROPE IN BRUSSELS Van federaal werelddistrict tot Europese hoofdstad, 1900-2010 Catalogus van de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel (10 juni tot 26 november 2010) ALGEMEEN RIJKSARCHIEF EN RIJKSARCHIEF IN DE PROVINCIËN EDUCATIEVE DIENST CATALOGI 179 ISBN: 978 90 5746 245 0 Algemeen Rijksarchief D/2010/531/035 Bestelnummer: Publ. 4883 Algemeen Rijksarchief Ruisbroekstraat 2 1000 Brussel Algemeen Rijksarchief EUROPE IN BRUSSELS Van federaal werelddistrict tot Europese hoofdstad, 1900-2010 Catalogus van de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel (10 juni tot 26 november 2010) Roel De Groof en Geertrui Elaut Brussel 2010 INLEIDING Brussel is een politieke wereldstad geworden. Hoewel er geen Europese grondwet bestaat waarin Brussel wordt benoemd tot hoofdstad van Europa, is Brussel sedert de Verdragen van Rome (1957) deze rol wel gaan vervullen. Brussel is vandaag het belangrijkste Europese beslissingscentrum. Zijn internationale positie wordt nog versterkt door de aanwezigheid van tal van Europese en internationale organisaties en instanties, die als satellieten rond dit Europese machtscentrum draaien. Denk maar aan de bijna 300 vertegenwoordigingen van de Europese regio’s of aan de duizenden lobbyisten en de talrijke buitenlandse en internationale fi rma’s. In het netwerk van politieke wereldsteden behoort Brussel, samen met Washington en Genève, tot de top 3. Die positie is het resultaat van een langdurig proces van internationale politieke centrumvorming en metropolisering. De inspanningen om Brussel als internationaal centrum op de kaart te zetten, gaan echter veel verder in de tijd terug dan het Europese integratieproces na 1945. In de loop van de 19de eeuw profi leerde Brussel zich als het ‘kruispunt van culturen’ in Europa en werd zijn internationale centrumfunctie actief gepromoot door intellectuelen, opinievormers, publicisten en politici. Heel wat Belgen speelden een rol in de internationalistische beweging. Die internationale ambities gingen dus zeker niet alleen uit van de Belgische regering of het Brusselse stadsbestuur. En de aspiraties van Brussel waren in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog niet uitsluitend Europees, maar nog grootser: globaal en mondiaal. Al deze actoren hebben sporen nagelaten. Dit boek geeft dan ook een overzicht van de groei van Brussel als internationaal centrum, Europese hoofdstad en politieke wereldstad aan de hand van hun archieven en bronnen die in het Rijksarchief worden bewaard. Het Algemeen Rijksarchief is gelegen op de site van de Kunstberg, waarvan de stedenbouwkundige ontwikkeling nauw verbonden is met de promotie van Brussel als internationaal centrum. In het archief van het Koninklijk Paleis vonden we ook bewijzen van de internationale promotie van Brussel, die actief door Leopold II werd nagestreefd. De Koninklijke Bibliotheek en het archief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, die zich beide op of in de buurt van de Kunstberg bevinden, bewaren eveneens documenten over de internationale ambities van Brussel. Wie herinnert zich vandaag nog dat sommigen al voor 1914 campagne voerden om van Brussel een heus federaal werelddistrict te maken? Of hoezeer de Belgische publieke opinie en politici verbijsterd waren toen niet Brussel, maar Genève in 1919 als zetel van de Volkenbond werd uitverkoren? Laten we ons verhaal beginnen met het relaas over de wijze waarop Brussel tegen het begin van de 20ste eeuw uitgroeide tot de hoofdstad van het georganiseerde, associatieve internationalisme. 7 I. DE CAMPAGNES VOOR BRUSSEL ALS WERELDCENTRUM (1899-1914) BRUSSEL, HOOFDSTAD VAN HET ASSOCIATIEF INTERNATIONALISME De liberale grondwet, de bouw van een spoorwegennet en de internationaal vastgelegde neutraliteit van België hebben de ontwikkeling van Brussel als centrum van het associatief internationalisme bevorderd. Al in 1848 nam België het voortouw in de internationale vredesbeweging met de organisatie in Brussel van het Premier Congrès des Amis de la Paix Universelle. De Brusselse vredesconferentie van 1874 legde de grondslag voor de Haagse vredesconferenties van 1899 en 1907. In een poging de conferentie van 1899 opnieuw in Brussel te laten plaatsvinden, bood Leopold II het imposante Justitiepaleis als locatie aan, maar de Russische tsaar koos als initiatiefnemer voor Den Haag. Leopold II steunde de pogingen om de zetel van het Institut de Droit International, dat in 1904 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg, defi nitief in Brussel te vestigen. Dat ook August Beernaert (1909) en Henri La Fontaine (1913) de Nobelprijs voor de Vrede ontvingen, bewijst de actieve rol van België in de internationalistische beweging en in de promotie van het internationaal recht. La Fontaine was nauw bevriend met een andere pacifi st en utopist, Paul Otlet. Samen stonden ze aan het hoofd van onder meer het Institut International de Bibliographie (°1895). Tijdens de Brusselse wereldtentoonstelling van 1910 zag op het wereldcongres van de internationale verenigingen de Union des Associations Internationales het levenslicht, opnieuw op initiatief van Otlet en La Fontaine. Tegen 1914 was meer dan de helft van de bestaande internationale verenigingen in Brussel gevestigd. 8 Tijdens de oorlog bundelde Louis Frank prentbriefkaarten in plakboeken met als titel Souvenirs patriotiques. In het plakboek Foy herinnerde hij eraan dat het eerste pacifi stische wereldcongres (1848) en de eerste internationale conferentie over oorlogsrecht (1874) in Brussel plaatsvonden. BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Handschriften. Papieren Louis Frank, II 6020. Als secretaris-generaal van het Institut de Droit International hield Edouard Descamps Leopold II in 1903-1904 op de hoogte van zijn inspanningen om een defi nitieve zetel van het instituut in Brussel te vestigen. Leopold II noteerde op deze brief dat er een wet moest komen om het instituut rechtspersoonlijkheid en gepaste lokalen te geven. BRUSSEL, Archief van het Koninklijk Paleis, Archief van het Kabinet van koning Leopold II, nr. 217. Op 11 december 1904 bracht Descamps de koning per telegram op de hoogte van het feit dat de Nobelprijs voor de Vrede aan het Institut de Droit International was toegekend. BRUSSEL, Archief van het Koninklijk Paleis, Archief van het Kabinet van koning Leopold II, nr. 217. Het expansionistische opinieblad L’Expansion belge kondigde verslagen het overlijden aan van August Beernaert op 6 oktober 1912. Beernaert had zich sterk geëngageerd in de beweging ter promotie van het internationaal recht. In 1909 won hij de Nobelprijs voor de Vrede. BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, L’Expansion belge, V, 1912, nr. 11, p. 681. Henri La Fontaine en Paul Otlet voor de ingang van het Palais Mondial. Beiden speelden een grote rol in diverse internationalistische verenigingen. La Fontaine won in 1913 de Nobelprijs voor de Vrede. Otlet wijdde zijn leven aan de classifi catie van de menselijke kennis. BERGEN, Mundaneum. 9 In de 19de eeuw groeide Brussel uit tot een actief internationaal centrum, waar tal van internationale congressen plaatsvonden. Naar aanleiding van het 11e internationale eucharistische congres (juli 1898) volgden duizenden gelovigen de stoet van het Sacrament van Mirakel, gedragen door kardinaal Goossens. MECHELEN, Aartsbisschoppelijk Archief, Archief Goossens, Congrès Eucharistique Bruxelles 1898. Procession, X. Het campagnebeeld van de wereldtentoonstelling van 1910 – een ontwerp van Henri Cassiers – met de afbeelding van de Brusselse Grote Markt betekende ook reclame voor de gaststad. BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief, Archief van het Ministerie van Nijverheid – Economische Zaken. Wereldtentoonstellingen en internationale tentoonstellingen, congressen, nr. 1909. Van Overbergh was actief in de expansionistische beweging. Hij streefde naar een Belgische expansie op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en bepleitte bij Leopold II de oprichting van een Bureau International d’Ethnographie. De Belgen moesten hiermee de Engelsen de loef afsteken, hetgeen meteen de internationale competitie illustreert. BRUSSEL, Archief van het Koninklijk Paleis, Archief van het Kabinet van koning Leopold II, nr. 565. 10 LOUIS FRANK EN HET FEDERAAL WERELDDISTRICT De nationale jubileumfeesten in 1905, de wereldtentoonstelling van Brussel in 1910 en de aanvankelijk geplande herdenking van de slag bij Waterloo in 1915 waren geschikte gelegenheden om zowel het Belgisch patriottisme als pacifi sme uit te stallen. Een van de fi guren die zich in die jaren toelegde op de bevordering van de internationale functie van Brussel was de joodse advocaat en publicist Louis Frank. Hij begon in 1903 aan de publicatie van een tweedelig werk, waarvan het eerste deel in het jubileumjaar 1905 uitkwam: Les Belges et la Paix. Frank toonde aan hoe de Belgen zich sedert 1830 systematisch hadden toegelegd op de bevordering van vrede en internationale samenwerking. In 1905 kreeg hij de principiële steun van Leopold II voor een zeer buitenissig idee: de vestiging van een federaal werelddistrict in België, in of rond Brussel. Toen de Parijse uitgever Larousse hem in 1903 aanzocht om een monografi e over België uit te werken, La Belgique Illustrée, greep Frank de kans om Brussel te promoten als toekomstig federaal werelddistrict. Terwijl in België de idee niet werd afgedaan als een louter utopische dagdroom, heerste op internationaal niveau meer scepsis. Niet alleen was de