ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII 21-23 Kasım 2014 BİLDİRİLER II ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII KOORDİNATÖR DR. COŞKUN YILMAZ BİLİM KURULU PROF. DR. M. ÂKİF AYDIN PROF. DR. ERHAN AFYONCU PROF. DR. ALİ AKYILDIZ PROF. DR. M. FATİH ANDI PROF. DR. SABAHATTİN AYDIN PROF. DR. AHMET EMRE BİLGİLİ PROF. DR. ARİF BİLGİN PROF. DR. İDRİS BOSTAN PROF. DR. Ş. TUFAN BUZPINAR PROF. DR. COŞKUN ÇAKIR PROF. DR. ÇİÇEK DERMAN PROF. DR. FERİDUN M. EMECEN PROF. DR. HALİS YUNUS ERSÖZ TURHAN KAÇAR PROF. DR. İSMAİL E. ERÜNSAL PROF. DR. MEHMET İPŞİRLİ PROF. DR. ZEKERİYA KURŞUN PROF. DR. RAŞİT KÜÇÜK PROF. DR. ÜMİT MERİÇ PROF. DR. FAHRİ OVALI PROF. DR. SAADETTİN ÖKTEN PROF. DR. NİHAT ÖZTOPRAK PROF. DR. İSKENDER PALA PROF. DR. MUSTAFA İSMET UZUN DÜZENLEME KURULU DR. COŞKUN YILMAZ PROF. DR. MUSTAFA S. KÜÇÜKAŞCI DOÇ. DR. CENGİZ TOMAR DR. UĞUR DEMİR MEHMET MAZAK YÜRÜTME KURULU ZEKİ BIYIK SEDAT AYYILDIZ CENGİZ KAHRAMAN GÜLSÜM İSMAİLOĞLU ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII Yayın Kurulu Prof. Dr. Mehmet Âkif Aydın / Dr. Coşkun Yılmaz Prof. Dr. Mehmet İpşirli / Prof. Dr. Ahmet Emre Bilgili Prof. Dr. Erhan Afyoncu / Prof. Dr. Mustafa S. Küçükaşcı Prof. Dr. Halis Yunus Ersöz İmla ve Tashih Yrd. Doç. Dr. Ahmet Karataş Fotoğraf Üsküdar Belediyesi / SMEY Kenan Koca / A. Bilal Arslan / A. Fatih Yılmaz M. Esat Coşkun / Tebliğ Sahipleri Tasarım SMEY Grafik Uygulama Ender Boztürk Renk Ayrımı Bülent Avnamak Baskı Cilt Dörtbudak Yayınları Mecidiyeköy Mah. Kervangeçmez Sk. İnci Apt. Şişli/İst. İstanbul 2015 ISBN 978-605-84934-9-0 (Tk) ISBN 978-605-9719-00-1 (1.c) Telif Hakları Üsküdar Belediyesi’ne aittir. ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Mimar Sinan Mah. Hakimiyet-i Milliye Cad. No: 35 Üsküdar/İstanbul Tel. +90 (216) 531 30 00 • +90 (216) 531 31 03 www.uskudar.bel.tr ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII 21-23 Kasım 2014 B İ LDİ R İ LER C İ LT II EDİTÖRLER DR. COŞKUN YILMAZ DOÇ. DR. CENGİZ TOMAR DR. UĞUR DEMİR İ çindekiler TARİ H İ Ş AHSİ YETLER 13-23 Üsküdar’ın “Aziz”inde Bir Osmanlı Sadrıazamı Sultanzâde Mehmed Paşa Feridun M. Emecen 25-91 Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi’nin Terekesi Coş kun Yı lmaz 93-109 Beylerbeyi Sarayında Seçkin Bir Konuk: İmparatoriçe Eugenie Ali Ş ükrü Çoruk 111-125 Üsküdar Sultanisi Muallimi Bestekâr Rahmi Bey (1865-1924) Talip Mert 127-141 Üsküdar Şerifler Köşkü Sakinleri Prof. Dr. Mustafa S. Küçükaş c ı 143-167 Cumhuriyet’in Başında Üsküdar’da Bir Hintli İlim, Fikir ve Devlet Adamı Ubeydullah Sindî’nin İstanbul Günleri Abdulhamit Birı ş ı k 7 169-173 Sovyet Resrepsiyasının Kurbanı, Çamlıca Kız Lisesi Mezunu Nafie Abid Hanım Aynur Gazanferkı z ı 175-183 Burhan Felek’in Üsküdar’ı Beş ir Ayvazoğ lu 185-191 Üsküdarlı Bir Beyefendi: Lem’î Atlı Refik Hakan Talu 193-201 Üsküdar’ın İlk Müftülerinden Hafız Hilmi Akkuş (1883-1950) Kâmil Büyüker 203-215 Osmanlı ve Türkiye Müzik Kültüründe Bir Üsküdarlı: Osman Zeki Üngör Seyit Yöre 217-237 İstanbul/Üsküdar Medeniyetinden Etkin Bir İz Muallim Abdullah Mâhir İz Mustafa İ smet Uzun 239-245 Ahmed Yüksel Özemre’de İnsân-ı Kâmil Arayışı Ahmed Güner Sayar S İ YASİSOSYAL ve EKONOMİ K HAYAT 249-265 XVII. Yüzyılda Üsküdar’da İşlenen Bazı Suçlar Mustafa Akkaya 267-283 Kölelerin Kaçmaya Çalıştıkları Mekân Üsküdar (XVI-XVIII. Yüzyıllar) Zübeyde Güneş Yağ c ı 285-297 Köprülüzâde Hâfız Ahmed Paşa’nın Kuzguncuk’taki Vakıfları Yusuf Sağ ı r 8 299-325 Kefâlet Defterlerine Göre XVIII. Yüzyıl Sonlarında Üsküdar’da Gıda Maddesi Üreten / Satan Esnaf Arif Bilgin 327-345 Üsküdar’da Yeni Valide Cami Evkafı’nın H. 3 C 1135 – 14 C 1136 / M. 11.03.1723 – 10.03.1724 Tarihleri Arasında Bir Yıllık Muhasebe Bilançosu Kadir Arslanboğ a 347-371 Nüfus Defterlerine Göre Üsküdar Esnafı (1827-1856) Hamit Pehlivanlı 373-389 XVIII. Yüzyılda Üsküdar Esnafının Meslekî İhlalleri ve Uygulanan Yaptırımlar Mehmet Demirtaş 391-423 Tasfiye Talepnamelerine Göre Üsküdar Kazasına İskân Edilen Mübadillerin Memleketleri ve İskân Edildikleri İdari Birimler Necat Çetin Hakan Yaş ar 425-447 Üsküdar Nüfusun Coğrafi Kökeni Üzerine Bir Araştırma Cemalettin Ş ahin 449-459 Tek Parti Devri’nin Sonlarında CHP Üsküdar Teşkilatı Fahri Sakal 461-525 Genel ve Yerel Seçim Sonuçları Temelinde Üsküdar’ın Siyasi Yapısının Sosyolojik Analizi D. Ali Arslan Mustafa Çağ layandereli Gülten Arslan 527-539 Belediyelerin Sosyal Politikadaki Rolü ve Yeni Arayışlar: Üsküdar Örneği Halis Yunus Ersöz 541-549 Üsküdar’da Yaşlanmak Ş erif Esendemir 9 TARİHİ ŞAHSİYETLER Feridun M. Emecen Refik Hakan Talu Coşkun Yılmaz Kâmil Büyüker Ali Şükrü Çoruk Seyit Yöre Talip Mert Mustafa İsmet Uzun Abdulhamit Birışık Ahmet Güner Sayar Aynur Gazanferkızı Beşir Ayvazoğlu ÜSKÜDAR’IN “AZİZ”İNDE BİR OSMANLI SADRIAZAMI SULTANZÂDE MEHMED PAŞA PROF. DR. FERİ DUN M. EMECEN İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Üsküdar, tarihi İstanbul’un bugün olduğu gibi bizatihi kendisiyle bağlantılı bir parçası, semti olarak görülmez. Burası sur içi kenti ifade eden İstanbul’dan farklı bir kasaba olarak tarih boyunca gelişim göstermiştir. Doğu Roma-Bizans döneminin küçük yer- leşmesini bir tarafa bırakırsak, Osmanlıların İstanbul’u fethinden hayli zaman önce Üsküdar kesimi Türklerin idaresine girmiş ve böylece muhtemelen İstanbul ile bu semt arasında bir farklılaşma husule gelmiştir. Bunu tarihi temelde ana şehir İstanbul’un fethinden sonraki idari ve kazaî yapılanmada da gözlemlemek mümkün görünmek- tedir. Üsküdar timar sisteminin uygulamaları dâhilinde Kocaili sancağıyla bağlantılı bir durum arzederken kazaî yapı itibarıyla İstanbul’un dışında farklı bir kadılık olan “bilâd-ı selâse” adı verilen üç kazadan birini oluşturmuştur.1 Bu üç kaza Galata, Eyüp ve Üsküdar bir anlamda İstanbul ile bağlantılı gözükmekle birlikte, Üsküdar ne Galata ne de Eyüp gibi doğrudan İstanbul’un yakın hinterlandı olarak onunla fiziki anlamda kara yoluyla bağlantılı bir özellik taşır. Fiziki bütünlük, aradaki deniz sebebiyle ciddi bir kesintiye uğramış, bu da muhtemelen Üsküdar’ı İstanbul yakasından ayıran en temel unsur olmuştur. Bunun dışında manevi açıdan Üsküdar bir ölçüde Eyüp ile bir benzerlik gösterir. Bu durum ise tamamen Osmanlı döneminin bir yansımasıdır. Yani fetih sonrası teşekkül eden Eyüp, Hz. Ebu Eyyüb Ensari’nin türbesi etrafında manevi bir belde haline getirilip “İstanbul’un azizinin” ebedî mekânı olarak onunla sıkı bir bağ kurarken Üsküdar, gaza ruhunu yansıtan ruhani liderlerin tekke ve zaviyelerine daha Türklerin İstanbul’un karşısında gözükmeye başladıkları anlardan itibaren, ev sahipliği yaparak değişik bir manevi vasıf kazanmıştır. Bu karakteri buraya daha “muhafazakâr” bir sıfatın yakıştırılmasının da bilahare sebebini oluşturmuştur. Aslında bu görüş muhtemelen tam doğru değildir, Sicil kayıtlarının tetkiki, bu anlamda yani İstanbul’un muhafazakâr yüzü gibi görünen bu semtteki olaylar ve sosyal yapı hakkında, hoşa giden 13 ¬ Foto: Mete Kışlal ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII bu kabil düşüncelerle hayli çelişmektedir. Yine de Üsküdar’daki İstanbul yakasından çok önce yerleşik hale geldiği açık olan tasavvuf geleneğinin yansımalarını dikkat na- zarından kaçırmamak gerektiğini söylemek yanlış olmaz. Üsküdar böylece mutasavvıf ve sufi kesimlerin göz bebeği olurken, hanedanın buraya artan ilgisi de bu özelliğinin desteklenmesinde mühim rol oynamışa benzemektedir. Nitekim XVI. yüzyılın ikinci yarısında ve XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde burada irşad faaliyeti gösteren Aziz Mahmud Hüdayi’ye olan hanedan mensubu ve büyük idareci sınıfın merbutiyeti, hayli önemli gözükür. Öyle ki şeyh hazretleri içlerinde padişahların, hanedanın güçlü hanım men- suplarının ve veziriazamların da bulunduğu müntesip ağının merkezinde kalarak adeta “Üsküdar’ın azizi” sıfatını kazanmıştır. Bunun Üsküdar açısından önemini anlamak için bu müntesib ağı dahilinde yer alan bazı önemli şahsiyetlerin kimliklerini ortaya koymanın mühim olduğunu düşünüyorum. Bu düşüncelerle burada Aziz Mahmud Hüdayi dergâhının müntesibi olduğu anlaşılan veziriazamlardan biri olarak, hem de şeyhin türbesinin hemen yanı başında defn edilmiş Sultanzâde Mehmed Paşa’nın kim- liği konusunu, onun tekke ile bağlantıları çerçevesinde ele almaya çalışacağım. Sultanzâde Mehmed Paşa aslında anne tarafından hanedana mensubiyeti sebebiyle “Sultanzâde” lakabıyla tanınır. Kaynaklarda “Civankapıcıbaşı” veya “Semin” gibi ad- landırmalar varsa da döneminde asıl tanındığı unvan hanedan bağını çağrıştıranlardır. Bunlardan biri Rüstem Paşalı/ Rüstem Paşa ahfadından şeklindeki unvanıdır ki esas itibarıyla büyük atasının Kanuni’nin meşhur veziriazamı Rüstem Paşa olmasına istinat etmektedir. Yani Mehmed Paşa’nın hanedanla bağı babasının Rüstem Paşa ile Mihrü- mah Sultan’ın evliliğinden doğan Ayşe Sultan’ın oğlu Abdurrahman Bey olmasından ileri gelir. XVI. yüzyıl sonlarında tanınmış ve zengin bir zat olan Abdurrahman Bey’in babası ise Sokullu Mehmed Paşa’dan sonra veziriazam olan Semiz Ahmed Paşa’dır. Yani Mehmed Paşa’nın baba tarafından dedesi bir veziriazam, babaannesi ise Kanu- ni’nin çok sevdiği kızı Mihrümah ile Rüstem Paşa’nın kızı olan Ayşe Sultan’dır. Mehmed Paşa’nın annesi yine bir başka önemli vezir ailesi olan Cığalazadelere mensup olup III. Mehmed devrinde bir ara veziriazam olan Cığalazade Sinan Paşa’nın kızı Ayşe Sultan’dır. Bütün bu aile bağları itibarıyla Mehmed Paşa’nın Üsküdar ile ilgisi iki ci- hetten olmuştur. Bunlardan ilki ailesinin Üsküdar’daki vakıfları ve mülkü, diğeri ise babaannesi Ayşe Sultan’ın Aziz Mahmud Hüdayi ile olan yakın bağından kaynaklanır. Bu noktada Ayşe Sultan’ın Mehmed Paşa’nın hayat çizgisinin başlangıcında çok esaslı bir yeri olmuştur. Bu belirlemenin ardından daha sonraki dönemlerde, bizatihi kendi- sinin lakabı olan Civankapıcıbaşı’ndan dolayı Civankapıcıbaşızadeler diye anılacak