V O D I ^ ZA NACIONALNOTO ZAKONODAVSTVO VO SFERATA NA UPOTREBATA NA JAZICITE NA ETNI^KITE ZAEDNICI VO REPUBLIKA MAKEDONIJA oktomvri 2008 godina Vodi~ za nacionalnoto zakonodavstvo vo sferata na upotrebata na jazicite na etni~kite zaednici vo Republika Makedonija Izdava~i: Fondacija Institut otvoreno op{testvo – Makedonija Zdru`enie na gra|ani za poddr{ka na me|uetni~ki dijalog i razvoj na zaednicata „Zaedni~ki vrednosti“ Za izdava~ite: Vladimir Mil~in Hajrije Ahmed Avtor: Darko Janevski Lektura na makedonski jazik: Elka Ja~eva - Ul~ar Jazi~na redakcija - prevod: Albanski jazik – Sami Bu{i Turski jazik – Talat Selim Romski jazik – Qatif Demir Srpski jazik – Lidija Kungulovska Vla{ki jazik – Qubica \or|ieva Bosanski jazik – Emina Kurtovi} Angliski jazik – Len~e ^adlovska Dizajn i pe~atewe: Brigada dizajn Tira`: 4000 “This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of the author, Foundation Open Society Institute – Macedonia and Common Values and can in no way be taken to reflect the views of the European Union.” 2 @iveewe vo multietni~ka sredina - gra|ani so ednakvi prava, mo`nosti i za{tita SODR@INA VOVED 5 RELEVANTNA ME\UNARODNA REGULATIVA 21 RAMKOVEN DOGOVOR 23 USTAV 25 ZAKON ZA UPOTREBATA NA JAZIK [TO GO ZBORUVAAT NAJMALKU 20% OD GRA\ANITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA 28 I VO EDINICITE NA LOKALNATA SAMOUPRAVA ZAKON ZA UPOTREBATA NA MAKEDONSKIOT JAZIK 29 UPOTREBA NA JAZIKOT VO SOBRANIETO NA REPUBLIKA MAKEDONIJA 30 OBJAVUVAWE NA ZAKONITE I NA DRUGITE PROPISI I AKTI VO „SLU@BEN VESNIK NA REPUBLIKA MAKEDONIJA“ 32 VLADA I ORGANI NA DR@AVNA UPRAVA 34 SUDSKI I UPRAVNI POSTAPKI 36 NARODEN PRAVOBRANITEL 41 OGLASUVAWA I SVE^ENI IZJAVI VO SUDSTVOTO I DR@AVNATA UPRAVA 43 IZBORI I OBLICI NA NEPOSREDNO IZJASNUVAWE 46 LI^NI DOKUMENTI I OFICIJALNI EVIDENCII 49 Patni ispravi na dr`avjanite na Republika Makedonija 50 Mati~ni i drugi evidencii 51 LOKALNA SAMOUPRAVA 52 OPREDELUVAWE IMIWA NA ULICI, PLO[TADI, MOSTOVI I NA DRUGI INFRASTRUKTURNI OBJEKTI 54 BEZBEDNOST NA SOOBRA]AJOT NA PATI[TATA 55 OBRAZOVANIE I KULTURA 56 RADIODIFUZNA DEJNOST 60 FINANSII I EKONOMIJA 63 SLOBODEN PRISTAP DO INFORMACII 65 INST ITUCII ZA UNAPREDUVAWE I ZA[TITA NA PRAVATA NA ETNI^KITE ZAEDNICI 66 1. Upravata za razvoj i unapreduvawe na obrazovanieto na jazicite na pripadnicite na zaednicite 66 2. Uprava za afirmirawe i za unapreduvawe na kulturata na pripadnicite na zaednicite 67 na Republika Makedonija 3. Sekretarijat za sproveduvawe na Ramkovniot dogovor 67 4. Agencija za unapreduvawe i za{tita na pravata na pripadnicite na zaednicite koi se pomalku od 67 20% od naselenieto vo Republika Makedonija Z AKLU^OCI I PREPORAKI 68 ODGOVORI NA PRA[AWATA I PROBLEMITE 70 3 @iveewe vo multietni~ka sredina - gra|ani so ednakvi prava , mo`nosti i za{tita VOVED Makedonski jezik Jazikot pretstavuva eden od osnovnite belezi ski zbor so latini~no pismo. Takvata praktika mo- na sekoj narod. Vsu{nost, jazikot e edna od karak- `e da ima negativno vlijanie vrz za~uvuvaweto na teristikite, mo`ebi i najzna~ajnata, po koja i se jazikot i posebno vrz avtohtonosta na odredeni razlikuvaat narodite. Preku jazikot lu|eto me|u- izrazi i poimi. Poradi toa, postojat strogi zakon- sebno komuniciraat i se razbiraat. Jazikot go ski sankcii za onie {to nema da gi po~ituvaat olesnuva sekojdnevniot `ivot i im ovozmo`uva na pravilata koi se odnesuvaat na pravilniot na~in gra|anite da gi ostvaruvaat svoite osnovni slobo- i mesta na upotreba na slu`benite jazici. di i prava. Pismoto samo se nadovrzuva na jazi- Vo politi~kiot `ivot na Republika Makedonija kot, odnosno toa e forma preku koja se izrazuva pra{aweto za upotrebata na jazicite e aktuelno. govorot. Jazikot igra dvojna, po malkuko ntradik- Vo taa smisla, ovoj vodi~, zaedno so prethodno iz- torna, uloga. Od edna strana, homogenizira, od- dadeniot vodi~ „Ostvaruvawe na pravoto na upot- nosno slu`i kako kanal za komunikacija me|u gra- reba na jazicite na zaednicite vo komunikacijata |anite i instituciite; od druga, diverzificira, so organite na dr`avnata vlast vo Republika Ma- odnosno gi razdeluva gra|anite spored etni~ka, kedonija: Usoglasenost so Ramkovnata konvencija kulturna i politi~ka linija. za za{tita na nacionalnite malcinstva i so Ev- Ako ne se praktikuva eden jazik postoi opasnost ropskata povelba za regionalnite ili malcinski- od negovo izumirawe! Lingvistot Dejvid Harison te jazici“, izdadena od Zdru`enieto na gra|ani od Institutot za zagrozeni jazici napravil istra- za poddr{ka na me|uetni~ki dijalog i razvoj na `uvawe i do{ol do frapantni zaklu~oci. Od 7000 zaednicite „Zaedni~ki vrednosti“, mo`eda po- jazici, kolku {to denes se zboruvaat vo svetot, slu`at za po{iroko zapoznavawe na javnosta za duri polovina od naselenieto koristi samo 83, a obemot i slo`enosta na ovaa materija. na mnogu od malite jazici im se zakanuva celosno izumirawe. Taka, do krajot na ovoj vek mo`at da Vo Republika Makedonija pravoto na upotreba is~eznat duri polovina od jazicite. Okolu 3500 na jazik e ustavna i zakonska kategorija. Ova zna~i jazici gi zboruvaat samo edna desettina od svet- deka s# {to e povrzano so upotreba na jazicite se skoto naselenie. Kolku i da se koristi eden jazik regulira so Ustavot na Republika Makedonija i so vo krugot na najbliskite (semejstvoto i rodni- zakonite kako pravni akti koi gi donesuva Sobra- nite), sepak, toa ne e dovolna garancija deka jazi- nieto na Republika Makedonija. Ne e dozvoleno kot }e opstoi i }e se prenesuva od pokolenie na upotrebata na jazikot da se regulira so podzakon- pokolenie. Pogolema sigurnost za za~uvuvawe na ski akti koi gi nosat Vladata na Republika Make- jazikot postoi ako toj se upotrebuva i na oficijal- donija , organite na dr`avnata uprava ili lokal- no nivo kako zagarantirano pravo na upotreba od nata vlast. So ova ne samo {to se potencira zna~e- strana na gra|aninot i ako dr`avata ima obvrska weto na ova pravo, tuku se izbegnuva mo`nosta od da ovozmo`i negova upotreba. sozdavawe haos i golem broj (razli~ni) pravila koi bi gi nosele stotici organi. Upotrebata na jazikot, osobeno pravilnata upotreba na slu`benite jazici, ne pretstavuva sa- Eden od prvite ~ekori {to go prezede Republi- mo pravo, tuku i obvrska za site subjekti! Imeno, ka Makedonija vo nasoka na {iroka upotreba na ja- mnogu golema opasnost pretstavuva jazi~noto iz- zicite e ratifikacijata na „Ramkovnata konvenci- vrtuvawe, odnosno upotrebata na tu|i zborovi za ja za za{tita na nacionalnite malcinstva“. Osven termini za koi postojat soodvetni zborovi vo ovaa konvencija, osnovna ramka za malcinskata slu`benite jazici ili, pak, pi{uvawe na makedon- politika vo Republika Makedonija pretstavuva 5 Vodi~ za nacionalnoto zakonodavstvo vo sferata na upotrebata na jazicite na etni~kite zaednici vo Republika Makedonija sproveduvaweto na Ramkovniot dogovor, koj, glav- se spomnuvaat drug jazik i pismo, osven makedon- no, gi nadminuva standardite utvrdeni so Ram- skiot jazik i negovoto kirilsko pismo. No, spored kovnata konvencija za za{tita na nacionalnite posledniot popis odr`an 2002 godina, edinstve- malcinstva. Evropskata povelba za regionalni ja- nata etni~ka zaednica vo Republika Makedonija zici i jazici na malcinstvata e, isto taka, potpi- koja u~estvuva so najmalku 20% vo vkupnata popu- {ana i se ~eka nejzino ratifikuvawe. Sepak, naj- lacija e albanskata. Poradi toa, statusot na „drug zna~ajno za gra|anite vo Republika Makedonija e slu`ben jazik“, vo momentov, go ima jazikot na al- {to Ustavot i zakonite, osobeno novodoneseniot banskata etni~ka zaednica vo Republika Make do- Zakon za upotrebata na jazikot {to go zboruvaat nija i negovoto pismo. najmalku 20% od gra|anite vo Republika Makedo- Pregledot na javnata upotreba na jazicite na nija i vo edinicite na lokalnata samouprava, zaednicite i na nivnite pisma se odnesuva na ovozmo`uvaat dosta {iroka upotreba na slu`beno slednive oblasti i institucii: Sobranieto na Re- nivo na jazicite koi se govorat vo Republika Make- publika Makedonija; komunikacijata na gra|anite donija. so ministerstvata i organite na dr`avnata upra- ^itaj}i go Vodi~ot }e zabele`ite deka pove}e- va; sudskite postapki; upravnata postapka; izvr- to zakoni, vo koi na ist ili na sli~en na~in e regu- {uvaweto sankcii; narodniot pravobranitel; iz- lirano pra{aweto za upotrebata na jazicite, se borniot proces; neposrednoto izjasnuvawe na gra- doneseni vo prvata polovina od tekovnata deka- |anite; izdavaweto li~ni dokumenti na gra|ani- da. Ova ne e slu~ajno, ako se ima predvid deka ona te; vodewe to na mati~nata evidencija; primenata {to radikalno go smeni konceptot na upotreba na na policiski ovlastuvawa; radiodifuznata dej- jazicite vo javnata sfera se Ramkovniot dogovor i nost; infrastrukturnite objekti; lokalnata samo- ustavnite amandmani, koi bea doneseni vo 2001 uprava; finansiite; ekonomijata; obrazovanieto i godina. Vtorite, predizvikaa lavina zakonski iz- naukata; kulturata; kako i organite koi se zna~aj- meni i dopolnuvawa vo nasoka na dorazrabotka na ni za unapreduvaweto i za{titata na ova pravo. op{tite pravila sodr`ani vo Ustavot. Sepak, na Vo ovoj Vodi~ avtorot ne dava svoe mislewe i krajot, zakonskite izmeni i dopolnuvawa bea samo stav vo vrska so zakonskoto ureduvawe na pravoto preodno re{enie. Dolgogodi{nata debata okolu za upotreba na jazicite vo Republika Makedonija, potrebata za donesuvawe na eden edinstven zakon tuku se obiduva na ednostaven i razbirliv na~in vo koj }e se regulira pra{aweto za upotrebata na da ja pretstavi pravnata ramka. Preku golem broj slu`benite jazici vo site sferi na op{testvenoto primeri, pra{awa, ilustracii i obrasci ovaa ma- `iveewe zavr{i so donesuvaweto na Zakonot za terija e pribli`ena kon potrebite i interesite upotrebata na jazikot {to go zboruvaat najmalku na gra|anite.