Hugvísindasvið Karlmennskan holdi klædd Hlutverk lýsinga á útliti og klæðaburði í Íslendingasögunum Ritgerð til M.A.-prófs Hrönn Hilmarsdóttir Maí 2011 Háskóli Íslands Íslensku- og menningardeild Íslenskar bókmenntir Karlmennskan holdi klædd Hlutverk lýsinga á útliti og klæðaburði í Íslendingasögunum Ritgerð til M.A.-prófs Hrönn Hilmarsdóttir Kt.: 150666-4149 Leiðbeinandi: Ásdís Egilsdóttir Maí 2011 Útdráttur Ritgerð þessi er lokaverkefni mitt til meistargráðu í íslenskum bókmenntum við Hugvís- indadeild Háskóla Íslands. Til skoðunar eru lýsingar á útliti og klæðaburði Íslendinga- sagnahetjanna. Íslendingasögurnar hafa verið rannsakaðar út frá mörgum mismunandi sjónarhornum en á síðustu áratugum hefur það ekki síst verið gert í kynjafræðilegu ljósi. Fyrst var lítt sýnilegt hlutverk kvenna á miðöldum í brennidepli en ekki er síður forvitni- legt að skoða hlutverk karla og þær skorður sem það setti þeim ekki síður en konunum. Hér er sjónum aðallega beint að karlhetjunum, hvaða hlutverki lýsingar á útliti þeirra og klæðaburði gegndu og hvernig fegurðarskynjun miðaldamanna var. Kvenhetjurnar eru þó einnig skoðaðar enda heimurinn óhugsandi án samspils beggja kynja. Gengdu karlmenn ekki hlutverki sínu var karlmennska þeirra í húfi. En þar sem línan milli ólíkra hlutverka kynjanna er ekki alltaf skýr er betra að skoða hlutverkin út frá hug- myndinni um mismunandi kyngervi, kynferði í félagslegum skilningi, fremur en líffræði- legu kyni. Segja má að á miðöldum hafi fyrirmyndarkarlmaðurinn verið hvatur og dæmi- gerð kona blauð en hvort kynið um sig hafi getað færst þarna á milli. Gerðust karlmenn sekir um kvenlega hegðun mátti væna þá um skort á karlmennsku og forðuðust miðalda- menn það greinilega eins og heitan eldinn. Misjafnt er eftir sögum hversu miklar mannlýsingarnar eru en athyglisvert er að höf- undarnir leggja mun meira í að lýsa útliti og klæðnaði karla en kvenna. Sögusviðið er vissulega að mestu á vettvangi karla utan stokks en fjölmörg tækifæri gáfust þó til að lýsa konum þar sem þær spókuðu sig í sjónmáli karlanna ekki síður en þeir sjálfir. Mikil áhersla er lögð á karlmennsku karlhetjanna og eru það fyrst og fremst lýsingar á útliti og klæðaburði sem sýna hina karlmannlegu hetjumynd. Í hinum hlutlæga stíl sagnanna er meira um ytri lýsingar. Fyrir tilstilli þeirra stíga karlhetjurnar á svið og líkamnast svo aftur og aftur við ýmis tækifæri eftir því sem fram vindur atburðarásinni. Efnisyfirlit Bls. Formáli .............................................................................................. 2 1. Inngangur ................................................................................... 3 2. Kyn og kyngervi ......................................................................... 5 2.1. Klassískar kenningar um kynin ......................................... 5 2.2. Ólík hlutverk kynjanna .................................................... 6 2.3. Mismunandi kyngervi ...................................................... 8 2.4. Ást og kynlíf .................................................................... 11 2.5. Karlagláp .......................................................................... 13 3. Persónusköpun Íslendingasagna ................................................. 16 3.1. Stíll Íslendingasagna ........................................................ 16 3.2. Mannlýsingar ................................................................... 17 3.3. Ráðandi hlutverk karla ..................................................... 18 4. Hvenær er persónunum sagnanna lýst, hver lýsir og hvers vegna? 20 4.1. Kynning persóna .............................................................. 21 4.2. Draumar ........................................................................... 24 4.3. Mannjöfnuður .................................................................. 25 4.4. Ummæli ........................................................................... 28 4.5. Sviðsetningar ................................................................... 31 4.6. „In memoriam“ ................................................................ 33 5. Útlit og atgervi ........................................................................... 34 5.1. Mikill og sterkur .............................................................. 36 5.2. Á velli .............................................................................. 39 5.3. Líkamlegur vöxtur ........................................................... 41 5.4. Fríðleiki og ljótleiki ......................................................... 46 5.5. „Hár er höfuðprýði“ ......................................................... 52 5.6. Skegg ............................................................................... 56 5.7. Ljóst eða dökkt yfirbragð ................................................ 58 5.8. Lýsingar á hestum ............................................................ 62 5.9. Girnd eða ást við fyrstu sýn ............................................. 64 5.10. Fas, svipbrigði og látbragð .............................................. 71 6. Fötin skapa manninn .................................................................. 76 6.1. Litklæði og skrautklæði ................................................... 76 6.2. „Klæðin skulu stássleg eftir standinu“ ............................. 80 6.3. „Dramb er falli næst“ ....................................................... 85 6.4. Klæðnaður kolbíta ........................................................... 88 6.5. Leikbúningar .................................................................... 91 6.6. Klæðskipti ........................................................................ 93 7. Karlmennskan holdi klædd ......................................................... 102 7.1. Heimur karlmennskunnar ................................................ 103 7.2. Ýmis blæbrigði karlmannlegs útlits ................................. 105 8. Niðurstöður ................................................................................. 114 9. Heimildaskrá ............................................................................... 120 Útgáfur 120 Fræðirit 123 1 Formáli Áhugi minn á Íslendingasögunum vaknaði strax í grunnskóla og ekki dvínaði hann á menntaskólaárunum en í Menntaskólanum í Reykjavík var lögð talsverð áhersla á mið- aldabókmenntir. Í námi mínu í íslensku til B.A.-prófs við Háskóla Íslands naut ég styrkrar leiðsagnar Bjarna Guðnasonar við lestur miðaldabókmennta í hinum ýmsu námskeiðum og skrifaði lokaritgerð undir handleiðslu Ásdísar Egilsdóttur um skáldasögurnar, Bjarnar sögu Hítdælakappa, Gunnlaugs sögu ormstungu, Hallfreðar sögu vandræðaskálds og Kormáks sögu, undir yfirskriftinni „Skáld skrifta og játa, skáld hlæja og gráta“. Þar skoð- aði ég hetjumynd skáldanna sem hafa nokkra sérstöðu meðal Íslendingasagnahetjanna og segja má að þar hafi grunnurinn verið lagður að athugunum mínum á karlmennsku í Íslendingasögunum. Á vormisseri árið 2006 sótti ég námskeið á meistarastigi í íslenskum bókmenntum hjá Ásdísi Egilsdóttur. Námskeiðið bar yfirskriftina „Karlmenn í blíðu og stríðu“. Þar voru karlkyns söguhetjur íslenskra miðaldabókmennta skoðaðar út frá karlmennskuhugtakinu og hugmyndinni um mismunandi kyngervi. Þá vaknaði áhugi minn á því að skoða þá ímynd sem ætlast var til að karlmenn uppfylltu í íslensku miðaldasamfélagi. Í öðru nám- skeiði sem ég sótti hjá Ásdísi haustið 2007 skoðaði ég norsku konungana Ólaf Tryggva- son og Ólaf Haraldsson meðal annars út frá svipuðu sjónarhorni og þá jókst áhugi minn á karlmennskunni enn frekar. Segja má að ekki hafi verið ráðist á garðinn þar sem hann var lægstur þegar ég ákvað að leggja allar Íslendingasögurnar undir en ég hafði ómælda ánægju af lestri þeirra. Sumar sögurnar þekkti ég vel, aðrar minna og enn aðrar hafði ég aldrei lesið áður. Eiginmanni mínum, Þorgeiri Adamssyni, þakka ég innilega fyrir að veita mér svigrúm til skrifanna og bæði honum og börnum mínum, Adam Þór og Ragnhildi Erlu, þakka ég skilninginn og stuðninginn. Adam Þór þakka ég líka sérstaklega fyrir tæknilega aðstoð. Móðursystur minni, Guðfinnu Ragnarsdóttur, þakka ég lesturinn og góðar ábendingar, Ásdísi Kristinsdóttur fyrir yfirlestur ritgerðarinnar og öðru samstarfsfólki mínu í Borgar- holtsskóla fyrir áhugann og hvatninguna. Að lokum þakka ég leiðbeinanda mínum, Ásdísi Egilsdóttur, kærlega fyrir samstarfið, hvatningu og ráðleggingar, bæði við þessi skrif og önnur gegnum árin. 2 1. Inngangur „[Á] því skipi, er fyrst fór, stóð maðr við siglu; sá var í silkitreyju ok hafði gyldan hjálm, en hárit bæði mikit ok fagrt“.1 Þannig kemur Kári Sölmundarson siglandi inn á sögusvið Brennu-Njáls sögu, glæsilegur fulltrúi norrænna karlmanna á landnámsöld. Þótt ekki séu allar karllýsingar íslenskra miðaldabókmennta jafn tilkomumiklar eru íslenskar miðalda- bókmenntir miklar karlabókmenntir. Segja má að flestar þeirra séu nokkurs konar óður til karlmennskunnar, ekki síst Íslendingasögurnar. En þó að dáðst hafi verið að hetjum sagn- anna öldum saman voru fræðimenn lengi vel uppteknir af spurningum um ytri umgjörð sagnanna. Á fyrri hluta 20. aldar tókust sagnfestumenn og bókfestumenn á um sagnfræði- legt gildi Íslendingasagnanna, reynt var að skera úr um ritunartíma þeirra og jafnvel leiða líkur að því hverjir höfundarnir gætu hafa verið. Þegar leið á öldina fóru menn svo að ein- beita sér meira að innihaldi sagnanna, skoðuðu frásagnarmynstur, persónusköpun og sið- fræðilegt gildi svo eitthvað sé nefnt enda ekki síður forvitnilegt að velta fyrir sér hug- myndaheimi sagnanna, persónuleika söguhetjanna,