Metryka Koronna Władysława IV Wazy Sumariusz księgi MK 180 z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, z lat 1633 - 1635, kanclerstwa Jakuba Zadzika Opracował Wojciech Krawczuk Kraków 2015 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/B/HS3/03578 © by Wojciech Krawczuk Wstęp Opracowywanie dokumentów Metryki Koronnej z czasów Władysława IV ma już kilkunastoletnią tradycję. W roku 1999 ukazał się bowiem pierwszy tom Sumariusza Metryki Koronnej, zawierający streszczenia dokumentów podkanclerzego Tomasza Zamoyskiego z lat 1628 – 1635, z nieznanej księgi ze zbiorów sztokholmskiego Riksarkivet1. Publikacja ta zapoczątkowała sumaryzację dokumentów Zygmunta III Wazy oraz jego syna, Władysława IV Wazy. Badania nad kancelarią koronną w epoce nowożytnej rozwinęły się bardzo owocnie w ostatnich dwudziestu latach. Powstało i wciąż powstaje wiele nowych prac, a dzięki wielkiemu projektowi digitalizacji Metryki Koronnej, stworzonemu przez Sławomira Górzyńskiego, wykonanemu przez niego w ramach działań Polskiego Towarzystwa Heraldycznego każdy badacz i pasjonat może w swoim domowym zaciszu czytać w oryginale księgi z minionych stuleci2. Dotychczasowy stan badań nad kancelarią i możliwe kierunki ich rozwoju omówili najszerzej Waldemar Chorążyczewski oraz Krzysztof Chłapowski3. Badacze ci zwrócił uwagę na wyjątkowe znaczenie ksiąg Metryki Koronnej dla prac nad kancelarią królewską. Wynika to z faktu rozproszenia zasobu kancelarii, gdyż większość pomocy kancelaryjnych, formularzy została rozproszona, czy to w czasie potopu szwedzkiego, czy też w okresie rozbiorów – jeśli przetrwały znajdują się w Sztokholmie, Moskwie lub Petersburgu. Prace nad Metryką Koronną mieszczą się zatem w głównym nurcie badań nad samą kancelarią koronną, jej personelem oraz dokumentami epoki nowożytnej. Sumaryzacje przynoszą także bardzo obfity plon w postaci setek i tysięcy dokumentów, opracowanych i udostępnionych badaczom, którzy łatwo mogą znaleźć interesujące ich wątki. Nie ma w archiwach polskich zespołu większego i ważniejszego od Metryki Koronnej. Jakub Zadzik, biskup chełmiński od r. 1624, a od r. 1635 biskup krakowski, to z pewnością jeden z najwybitniejszych pieczętarzy koronnych XVII wieku. Przeszedł wszystkie szczeble kariery w urzędzie. Był sekretarzem królewskim, potem regentem czyli kierownikiem pisarzy kancelarii, od roku 1613 był sekretarzem wielkim koronnym, następnie od 1627 podkanclerzym, wreszcie zaś w latach 1628 – 1635 kanclerzem koronnym. Najnowszą, najobszerniejszą i z całą pewnością najlepszą biografią kanclerza i biskupa jest książka Janusza Dorobisza, oparta o wielką kwerendę archiwalną 4. Praca Zadzika w kancelarii koronnej została omówiona w niej bardzo dokładnie, dla oceny kanclerza jako męża stanu jest to dziś lektura najważniejsza. Autor odtworzył w niej także 1 Wojciech Krawczuk, Sumariusz Metryki Koronnej. Księga wpisów kancelarii koronnej podkanclerzego Tomasza Zamoyskiego z lat 1628 – 1635 ze zbiorów sztokholmskiego Riksarkivet sygnatura Skokloster E[nskilda] 8636, Kraków 1999. 2 http://pther.eu/MK/ , [stan na 21 czerwca 2014]. 3 Waldemar Chorążyczewski, Przemiany organizacyjne polskiej kancelarii królewskiej u progu czasów nowożytnych Toruń 2007. Krzysztof Chłapowski, Sumaryzacja Metryki Koronnej po polsku, „Arcana” Nr 92- 93, marzec-czerwiec 2010, s. 141 – 149. 4 Janusz Dorobisz, Jakub Zadzik (1582 – 1642), Opole 2000. pieczołowicie krąg rodzinny Zadzika, zidentyfikował klientów i podległych mu urzędników. To spora pomoc przy analizowaniu treści poszczególnych ksiąg Metryki, które stworzono w jego kancelarii. Poza wspomnianą pozycją trudno znaleźć prace poświęcone kancelarii koronnej doby Władysława IV Wazy. Odnotować jednak trzeba artykuł Dawida Żądłowskiego, poświęcony sekretarzom królewskim z lat 1633 – 1648 5. Księga MK 180 w Archiwum Głównym Akt Dawnych Na początku przywołać należy opis księgi, wykonany przez Irenę Sułkowską - Kurasiową i Marię Woźniakową, zamieszczony w Inwentarzu Metryki Koronnej6. Brzmi on następująco: Sygnatura MK 180 Tytuł: Regestrum privilegiorum - - ad relationem - - Jacobi Zadzik - - R.P. cancellarii (k. 1 - 584)". "Regestrum inscriptionum - - ad relationem - - Jacobi Zadzik - - R.P. cancellarii (k. 586 - 644)". Daty: 1633 7 II - 1635 30 XI (wpisy przywilejów); 1633 15 II - 9 V, 26 VII - 1634 28 III, 27 VII - 11 IX; 1635 2 III - 30 VIII, 27 XI (wpisy inskrypcji). Opis: Opr. skóra (XIX w.). K. 3 nlb + 1 - 644 + 1 nlb. Brak k. 253, 256 - 265, 283, 355, 537. Podwójne k. 97, 297, 328. Na końcu księgi podpis Jakuba Maksymiliana Fredry sekretarza król., pisarza akt Metryki (Uwaga: kopia wpisu k. 469 znajduje się w tzw. ML dz. V nr 4 k. 197). Dawna sygnatura: "Privilegia et inscriptiones variae sub ser-mo Vladislao IV, cancellario rn- do Jacobo Zadzik, annorum 1633, 4 et 5, rubro corio coopertae, sub literis TO n 148" (XVII 5 Dawid Żądłowski, Sekretarze królewscy Władysława IV Wazy w kancelarii królewskiej, w: Polska kancelaria królewska. Między władzą a społeczeństwem. Część trzecia, pod red. W. Chorążyczewskiego i W. Krawczuka, Warszawa 2008, s. 55 – 67. 6 Inwentarz Metryki Koronnej Księgi wpisów i dekretów polskiej kancelarii królewskiej z lat 1447 – 1795, Opracowały Irena Sułkowska-Kurasiowa i Maria Woźniakowa, Warszawa 1975. Poprawiona wersja dostępna jest pod adresem: http://www.agad.gov.pl/inwentarze/Metr_Korx.xml [stan na 21 czerwca 2014]. w., Synopsis); "Liber centesimus quadragesimus septimus sub literis TO N 148" (XVIII w.); "180 TO, 1633 - 1635" (XVIII - XIX w., Oboleński, Powstański, Bentkowski). Księga wpisów za kanclerstwa Jakuba Zadzika. Mikrofilm Nr 208. Do tego opisu dodać możemy dziś jeszcze adres strony internetowej Polskiego Towarzystwa Heraldycznego na której znajdują się skany wszystkich kart MK 180: http://pther.eu/MK/180/ Księga MK 180 jest ostatnią księgą wpisów, jaka sporządzona została w kancelarii większej koronnej kanclerza Jakuba Zadzika. Na 644 kartach zmieszczono aż 912 wpisów – to dużo, wcześniejsze księgi zazwyczaj nie zawierają aż takiego bogactwa dokumentów. Można postawić tezę, że świadczy to również o doświadczeniu pracowników kancelarii. Sporą wartość dla oceny kancelarii większej ma także treść zapisów w księdze. Początek panowania, czas sejmu koronacyjnego, znajduje wyraźne odbicie w typach rejestrowanych dokumentach. Znajdujemy tu bardzo dużo potwierdzeń aktów wydanych w czasie poprzedniego panowania, Zygmunta III Wazy. Jest też sporo zbiorów przywilejów sięgających niekiedy średniowiecza, zatwierdzanych przez nowo obranego monarchę7. Bardzo duża grupa dokumentów dotyczy rozliczeń mincerza Jakuba Jacobsona8. Właśnie czas trwania sejmu jest rekordowy pod względem liczby rejestrowanych dokumentów. Późniejszy czas, wyprawy smoleńskiej przynosi znacznie mniejszą liczbę rejestracji. Możemy wskazać tu na grupy spraw, w których specjalizowali się poszczególni sekretarze. Z pewnością należą do nich kwestie związane z odbudową Prus Królewskich, zniszczonych w wojnach ze Szwedami, zwłaszcza spora grupa nadań na prawie emfiteutycznym9. W księdze znaleźć można liczne przywileje na wieloletnią dzierżawę (emfiteuzę) dóbr królewskich w tej prowincji. Udzielane były one zazwyczaj osobom, które już posiadały prawa dożywotnie do tych dóbr i były uzupełnieniem wcześniejszych nadań. Zawierają bardzo precyzyjne dane o liczbie gburów, zagrodników, których dzierżawca obiecuje sprowadzić – jest to ważne uzupełnienie lustracji tych dóbr. Inną bardzo dużą grupę dokumentów stanowią te dotyczące kolonizacji województwa kijowskiego i czernihowskiego, najczęściej są to nadania dóbr prawem lennym. Wszystkie te dokumenty spisane zostały w języku polskim, obfitują w szczegółowe opisy zdarzeń i majątków na kresach Rzeczpospolitej10. Obok dokumentów typowych dla serii ksiąg wpisów, w MK 180 znajdziemy także akty związane z działalnością dyplomatyczną państwa. To grupa wpisów z kart 505 – 530, a więc całkiem obszerna, dotycząca zjazdu Landtagu stanów Księstwa Pruskiego w Świętej Lipce i Zalewie w roku 1635. Powinny one znaleźć się w serii Ksiąg Poselstw, o którą kanclerz Zadzik dbał i starał się przywrócić do świetności, tak jednak się nie stało. Oprócz wspomnianych grup dokumentów znajdujemy tu bogactwo rozmaitych aktów prawnych, które stanowi o niezwykłej wadze Metryki Koronnej. Obok nadań najwyższych 7 Np. dok. nr 13,81,106,139,181,188,194,381,718. 8 Np. nr 271,290,291,312, zob. też indeks osobowy. 9 Zob. Krzysztof Chłapowski, Realizacja reform egzekucji dóbr 1563 – 1665. Sprawa zastawów królewszczyzn małopolskich, Warszawa 1984, s. 113 – 114. 10 Petro Kułakowśkyj, Kolonizacja Kijowszczyzny i Czernihowszczyzny (1569 – 1648), w: Modernizacja struktur władzy w warunkach opóźnienia. Europa Środkowa i Wschodnia na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, red. Marian Dygo, Sławomir Gawlas, Hieronim Grala, Warszawa 1999, s, 155 – 172. Tegoż: Czernigowo-Siwerszczina u składi Reczi Pospolitoi 1618 – 1648, Kijów 2006. urzędów ministerialnych, wpisywano sprawy drobne – nadania młynów, czy łanów. Są tu rozliczne pokwitowania mincerza Jakuba Jacobsona, zapisy prywatne, pozwolenia królewskie. Sporo jest nadań; większych i mniejszych, dla żołnierzy zasłużonych w czasie kampanii moskiewskiej, czy też dawniejszych wojen ze Szwedami i Turkami. Wpisy zaczynają się na sejmie koronacyjnym, potem kancelaria wędruje za królem do Warszawy, pod Smoleńsk, do Prus. Znajdziemy tu drobne przyczynki do dziejów Krakowa i Warszawy, jest dokument odnoszący się do początków fortalicji w Krzemieńczuku na Kresach, są przywileje fundacyjne dla ojców jezuitów