T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI TÜRK SİYASİ HAYATINDA İHSAN SABRİ ÇAĞLAYANGİL Yüksek Lisans Tezi Abdulsamet YILDIRIM Ankara-2019 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI TÜRK SİYASİ HAYATINDA İHSAN SABRİ ÇAĞLAYANGİL Yüksek Lisans Tezi Abdulsamet YILDIRIM Tez Danışmanı Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu Ankara-2019 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................i ÖNSÖZ ......................................................................................................................................iv KISALTMALAR......................................................................................................................vii GİRİŞ ..........................................................................................................................................1 BÖLÜM I....................................................................................................................................5 1 . ÇAĞLAYANGİL’İN SİYASET ÖNCESİ BÜROKRATLIK DÖNEMİ .............................5 1.1. EMNİYET MÜDÜRLÜĞÜ YILLARI .................................................................................5 1.1.1. Dersim Harekâtı.........................................................................................................6 1.1.2. Struma Olayı............................................................................................................10 1.1.3. Athenagoras’ın Patrik Oluşu ...................................................................................13 1.2. VALİLİK YILLARI ...............................................................................................................15 1.2.1. Yozgat Valiliği Dönemi ve 1950 Seçimleri ............................................................16 1.2.2. Antalya Valiliği Dönemi .........................................................................................17 1.2.3. Çanakkale Valiliğinden Sivas Valiliğine Getirilmesi ve 1954 Seçimleri................18 1.2.4. Bursa Valiliği Dönemi.............................................................................................20 1.2.5. 27 Mayıs ve Yassıada Günleri.................................................................................22 BÖLÜM 2 .................................................................................................................................26 2. ÇAĞLAYANGİL’İN DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI ÖNCESİ SİYASİ HAYATI ...................26 2.1. 27 MAYIS DARBESİ SONRASI TÜRKİYE’DE SİYASİ ATMOSFER VE ÇAĞLAYANGİL’İN SİYASETE ATILIŞI................................................................................26 2.1.1. Darbe Sonrası Siyasi Durum ...................................................................................26 2.1.2. Bürokratlıktan Politikacılığa, Çağlayangil’in Siyasete Atılışı ................................28 2.1.3. Cumhuriyet Senatosu’nda Çağlayangil ...................................................................29 2.2. KOALİSYON HÜKÜMETLERİ, ÜRGÜPLÜ HÜKÜMETİ VE ÇAĞLAYANGİL’İN ENERJİ BAKANLIĞI ...................................................................................................................30 2.2.1. 1961-1965 İnönü Koalisyon Hükümetleri...............................................................30 2.2.2. Sunay’ın Mektubu ve Huzur Toplantıları................................................................31 2.2.3. Üçüncü Koalisyon Hükümetinin Düşürülmesi........................................................35 2.2.4. Suat Hayri Ürgüplü Hükümeti.................................................................................36 2.2.5. Çağlayangil’in Çalışma Bakanlığı Dönemi.............................................................37 i BÖLÜM 3 .................................................................................................................................41 3. TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA ÇAĞLAYANGİL DÖNEMİ .............................................41 3.1. ADALET PARTİSİ İKTİDARI VE ÇAĞLAYANGİL’İN DIŞİŞLERİ BAKANI OLUŞU ............................................................................................................................................43 3.1.1. Adalet Partisi’nin Kuruluşu.....................................................................................43 3.1.2. Süleyman Demirel’in Yükselişi...............................................................................45 3.1.3. 1965 Seçimleri ve Milli Bakiye Sistemi..................................................................46 3.1.4. Çağlayangil’in Dışişleri Bakanı Oluşu....................................................................49 3.1.5. Çağlayangil’in Dışişleri Bakanı Olmasına Gelen Tepkiler .....................................51 3.2. ÇAĞLAYANGİL’İN DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI DÖNEMİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASINDAKİ MESELELER...........................................................................................55 3.2.1. Türk-Yunan İlişkileri ve Kıbrıs Meselesi................................................................55 3.2.1.1. Tarihte Kıbrıs............................................................................................56 3.2.1.2. Kıbrıs Meselesinin Ortaya Çıkışı .............................................................59 3.2.1.3. Çağlayangil Dönemi Kıbrıs Meselesi.......................................................63 Birleşmiş Milletler 20. Genel Kurulu’nda Kıbrıs Meselesi ...............................65 Johnson Mektubu ...............................................................................................68 Türkiye-Yunanistan İkili Görüşmeleri...............................................................72 Ada’ya Müdahale Kararı....................................................................................75 3.2.2. Türkiye - Avrupa Ekonomik Topluluğu İlişkileri ...................................................79 3.2.2.1. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’ndan Avrupa Birliği’ne: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET)’nin Tarihçesi ....................................................................79 3.2.2.2. Türkiye’nin AET’e Üyelik Çalışmaları....................................................81 1959 Türkiye’nin AET’e Ortaklık Başvurusu....................................................82 1963 Ankara Antlaşması....................................................................................84 3.2.2.3. Çağlayangil Dönemi Türkiye-AET İlişkileri............................................86 Devlet Planlama Teşkilatı - Dışişleri Bakanlığı Çekişmesi ...............................88 Katma Protokol ..................................................................................................90 3.2.3. Türkiye – ABD İlişkileri..........................................................................................92 3.2.3.1. Türk-Amerikan İkili Antlaşmaları............................................................95 3.2.3.2. Türkiye’de Bulunan Amerikan Üs ve Tesisleri........................................99 3.2.3.3. 1975 ABD’nin Türkiye’ye Silah Ambargosu.........................................103 3.2.4. Türkiye – SSCB İlişkileri ......................................................................................105 3.2.4.1. SSCB Başbakanı Kosigin’in Türkiye’ye Ziyareti ..................................106 3.2.4.2. 25 Mart 1967 Tarihli Türk-Sovyet Anlaşması .......................................107 3.2.4.3. Başbakan Süleyman Demirel’in SSCB’yi Ziyareti ................................108 3.2.4.4. Dışişleri Bakanı Çağlayangil’in SSCB’yi Ziyareti.................................110 3.2.4.5. Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’ın SSCB’yi Ziyareti ..............................111 ii 3.2.4.6. 1975 Türk-Sovyet Ekonomik Antlaşması ..............................................113 3.2.4.7. SSCB Başbakanı Kosigin’in Türkiye’ye İkinci Ziyareti........................114 3.2.4.8. 1977 Dışişleri Bakanı Çağlayangil’in SSCB’yi Ziyareti ve Türkiye-SSCB Arasında İmzalanan Ekonomik İşbirliği, Bilimsel ve Teknik İşbirliği, Ticari Mübadele Antlaşmaları..................................................................................................................115 3.2.5. Ortadoğu’daki Gelişmeler .....................................................................................116 3.2.5.1. İslam Konferansı Örgütü ........................................................................117 3.2.5.2. Arap-İsrail Çatışması ve Türkiye’nin tavrı.............................................122 3.2.5.3 Mısır ve Diğer Ortadoğu Ülkeleri ile İlişkiler.........................................123 BÖLÜM 4 ...............................................................................................................................129 4. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI SONRASI HAYATI................................................................129 4.1. CUMHURBAŞKANLIĞI VEKİLLİĞİ DÖNEMİ...........................................................129 4.2. 12 EYLÜL 1980 ASKERİ DARBESİ................................................................................131 4.3. SİYASİ YASAKLAR...........................................................................................................133 4.4. BÜYÜK TÜRKİYE PARTİSİ ............................................................................................134 4.5. ZİNCİRBOZAN GÜNLERİ................................................................................................137