Arkadiusz Studniarek Przemysław Borowik JAŚWIŁY Z DZIEJÓW OBSZARU GMINY W XIX i XX WIEKU Obszary dzisiejszej gminy Jaświły w dobie tworzenia się zrębów struktur państwowych należały do Mazowsza i wraz z nim, prawdopodobnie przed 963 r., znalazły się w państwie polskim. Od X do I połowy XIV w. nie zachowały się jednak żadne prawne dokumenty pisane, nie odnotowano nazwy żadnej z istniejących tu osad. Był to obszar podległy kasztelanowi w Wiźnie. Chrystianizacji dokonano przed 1009 r. Za najdawniejszą wzmiankę źródłową dotyczącą tego terytorium uznać należy fakt prowadzenia tu w roku 1009 misji św. Brunona z Kwerfurtu. Białystok - Jaświły 2011 Arkadiusz Studniarek Przemysław Borowik JAŚWIŁY Z DZIEJÓW OBSZARU GMINY W XIX i XX WIEKU Białystok - Jaświły 2011 Autorzy Arkadiusz Studniarek Przemysław Borowik Wydawca PRO100 Drukarnia, ul. Ciołkowskiego 169, 15-516 Białystok, tel. 85 74 700 74 Okładka Mariusz Oszczapiński Zdjęcia Arkadiusz Studniarek Druk PRO100 Drukarnia ul.Ciołkowskiego 169, 15-516 Białystok, tel. 85 74 700 74 Wydanie publikacji zostało sfinansowane przez Urząd Gminy w Jaświłach Na okładce Młyn holenderski państwa Kolendówz Dolistowa Starego, oraz kościół rzymskokatolicki w Jaświłach Urząd Gminy w Jaświłach 2011 19-124 Jaświły 7 tel. 85 727 80 10 e-meil: [email protected] Copyright © Arkadiusz Studniarek, Przemysław Borowik, Białystok - Jaświły 2011 All rights reserved, including the right of reproduction in whole or in part in any form. Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadaczy praw autorskich. ISBN 978-83-931625-4-3 SPIS TREŚCI ZAMIAST WSTĘPU 8 KOŚCIOŁY, KAPLICE, CMENTARZE 11 Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Brzozowej s. 11; Kościół pod wezwaniem Matki Odkupiciela w Bobrówce s. 14; Kościół pod wezwaniem Świętego Wawrzyńca w Do- listowie Starym s. 15; Kaplica Najświętszej Maryi Panny „Na Bocianku” s. 22 ; Kaplica pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego w Mikicinie s. 23; Kaplica pod wezwaniem św. Stanisława Kostki w Zabielu s. 23; Kaplica w Dzięciołowie s. 24; Kaplica pod wezwaniem św. Jerzego na cmentarzu parafialnym w Dolistowie Starym s. 24; Kościół pod wezwaniem Najświęt- szego Serca Pana Jezusa w Jaświłach s. 25; Cmentarz rzymskokatolicki w Brzozowej s. 31; Cmentarz przykościelny w Brzozowej s. 32; Cmentarz rzymskokatolicki w Dolistowie Sta- rym s. 33; Cmentarz przykościelny w Dolistowie Starym s. 34; Cmentarz rzymskokatolicki w Jaświłach s. 35, Krzyż przy żwirowni s. 36 MAJĄTKI ZIEMSKIE 37 Folwark Grodzisk (Brzozowa Kolonia) s. 37; Majątek Szpakowo (Szpaków) s. 38; Majątek Dzięciołowo s. 40; Majątek Mikicin s. 42; Majątek Moniuszki s. 51; Majątek Stożnowo s. 54; Majątek Jaświłki s. 57 DZIEWIĘTNASTY WIEK 61 Wołość Jaświły s. 61; Epopeja napoleońska s. 67; Wojna polsko-rosyjska 1830-1831 r. s. 70; Powstanie styczniowe s. 73; Uwłaszczenie włościan s. 76; Dolistowo Poduchowne i Kolo- nialne s. 91 I WOJNA ŚWIATOWA I OKRES MIĘDZYWOJENNY 95 I wojna światowa s. 95; Gmina Dolistowo z siedzibą w Jaświłach s. 96; Gospodarka s. 100; Koło Przysposobienia Wojskowego s. 102; Wybory s. 103; Komasacja s. 104 ŻYCIE CODZIENNE, OBYCZAJE, OBRZĘDY 123 Życie codzienne s. 123; Konopielka s. 126; Noc Świętojańska s. 130 II WOJNA ŚWIATOWA 135 Przygotowania do obrony s. 123; Mobilizacja s. 123; Walki z Sowietami – Potyczka w Doli- stowie s. 137; Pierwsi okupanci s. 141; Sowieckie lotnisko i umocnienia pod Dolistowie Sta- rym s. 142; Pod sowiecką władzą s. 143; Wywiezieni (20/21 czerwca 1941 r.) na Sybir s. 145; Okupacja niemiecka s. 147; Straty wojenne s. 149; Tuż po „wyzwoleniu” s. 152; Wojenne losy s. 154 MIEJSCA KAŹNI I PAMIĘCI NARODOWEJ 169 Mord rodziny z Mociesz s. 169; Obelisk pod Dolistowem s. 170; Tablica upamiętniająca śmierć sowieckiego lotnika w Mikicinie s. 170; Tablica pamiątkowa w Romejkach s. 171; Pomnik przy drodze Jaświły – Romejki s. 171; Egzekucja rodziny Wiśniewskich z Jatwiezi Dużej s. 171; Tablica pamiątkowa na budynku posterunku policji w Jaświłach s. 172; Krzyż pamięci narodowej s. 173; Mord Polaków we Wroceniu s. 173 ORGANIZOWANIE SIĘ SPOŁECZNOŚCI W JAŚWIŁACH W XX WIEKU 175 WIATRAKI 185 Wiatrak paltrak z Mociesz s. 186; Wiatrak holenderski w Dzięciołowie s. 187; Młyn holenderski I w Zabielu s. 188; Młyn holenderski II w Zabielu s. 189; Młyn holenderski w Dolistowie Starym s. 190 Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA 193 Szkoła w Jaświłach s. 193; Szkoła w Dolistowie s. 203; Szkoła w Brzozowej w okresie międzywojennym s. 206; Szkoła w Radziach s. 209; Szkoła w Zabielu s. 210; Szkoła w Mikicinie s. 212 SPÓŁDZIELCZOŚĆ 219 Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Jaświłach s. 219; Bank Spółdzielczy w Jaświłach s. 224; Mleczarnia w Dolistowie s. 227 OCHOTNICZE STRAŻE POŻARNE 233 Ochotnicza Straż Pożarna w Jaświłach s. 233; Ochotnicza Straż Pożarna w Dolistowie s. 236; Ochotnicza Straż Pożarna w Zabielu s. 238; Ochotnicza Straż Pożarna w Brzozowej s. 240; Ochotnicza Straż Pożarna w Bobrówce s. 241 ZASŁUŻENI JAŚWILANIE 243 Melania Burzyńska (1917 – 2003) s. 243; Jan Chodak (1902 – 1944) s. 245; Sławoj Leszek Głódź (1945- ) s. 247; Edmund Kloza (1910 – 2005) s. 249; Tadeusz Pikus (1949 – ) s. 250; Piotr Semenenko (1814 – 1886) s. 252; Andrzej Wojtulewicz (1953 – 1997) s. 254; Mikołaj Żukowski (1882 – 1945) s.255 WYKAZY I ZESTAWIENIA 257 Wykaz posiadaczy ziemi we wsi Bobrówka w 1929 r. s.257; Wykaz posiadaczy ziemi we wsi Brzozowa w 1925 r. s.260; Wykaz mieszczan goniądzkich ze wsi Dawidowizna posiadaczy gruntów na terenie wsi Brzozowa z 1925 r. s. 264; Wykaz właścicieli ziemi w Dolistowie Ko- lonialnym w 1934 r. s. 265; Wykaz posiadaczy ziemi w Dolistowie Nowym w 1931 r. s. 265; Wykaz właścicieli ziemi w Dolistowie Poduchownym w 1934 r. s.267; Wykaz posiadaczy ziemi w Dolistowie Starym przed komasacją ok. 1927-33 r. s. 268; Wykaz właścicieli ziemi w Do- listowie Starym w 1934 r. s. 271; Wykaz posiadaczy ziemi w Gurbiczach w 1936 r. s. 275; Wykaz uwłaszczonych włościan w Jadeszkach z 1869 r. s.276; Wykaz posiadaczy ziemi we wsi Jadeszki przed komasacją z 5 listopada 1930 r. s. 277; Wykaz posiadaczy ziemi w Jaświł- kach w 1937 r. s. 277; Wykaz uwłaszczonych włościan w Jaświłach z 1868 r. s.278; Wykaz posiadaczy ziemi w Jaświłach przed komasacją s.279; Wykaz właścicieli ziemi w Mikicinie w 1926 r. s. 281; Wykaz posiadaczy ziemi we wsi Radzie w 1933 r. s. 284; Wykaz gospoda- rzy i ilości posiadanej przez nich ziemi we wsi Romejki przed komasacją w 1930 r. s.285; Wykaz posiadaczy ziemi w Romejkach w 1936 r. s. 286; Wykaz posiadaczy ziemi we wsi Rutkowskie Duże w 1926 r. s. 287; Wykaz posiadaczy ziemi we wsi Rutkowskie Małe w 1926 r. s. 289; Wykaz posiadaczy ziemi w Szpakowie w 1925 r. s. 289; Wykaz posiadaczy ziemi we wsi Zabiele w 1935 r. s. 291 KALENDARIUM 297 ZAMIAST WSTĘPU iele już padło wzniosłych słów o ojczyźnie, zarówno tej wielkiej, o której uczą w szkołach, jak i tej małej, miejscu gdzie się urodzi- liśmy, spędziliśmy dzieciństwo, mamy przyjaciół, rodzinę, gdzie stoi nasz dom. Melania Burzyńska poetka z Jaświł ujęła to słowami prostszymi: „Jestem W 1 dumna z mojej wsi, uważam ją za najpiękniejszy i najmilszy zakątek świata”. Do tych trafnych słów dodać tylko można, że zakątek ów, choć położony na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych i wielkich dziejowych wydarzeń, nie jest po- zbawiony swojej historii. Dzieje obszaru gminy Jaświły doczekały się już wcześniej publikacji książkowej obejmującej głównie czasy nowożytne do końca XVIII wieku.2 Niniejsze opraco- wanie jest jej kontynuacją obejmując burzliwy okres XIX i XX wieku. Zapełnia więc pewną lukę dostarczając mieszkańcom Jaświł i innych miejscowości poło- żonych na terenie tej gminy sporą dozę wiedzy często mało znanej lub zupełnie nieznanej. Książka autorstwa historyków: dr Przemysława Borowika i mgr Arkadiusza Studniarka ma charakter popularno – naukowy. Zaopatrzono ją jednak w ele- menty krytycznego aparatu naukowego. Tytuł „Jaświły. Z dziejów obszaru gminy w XIX i XX wieku” wyraźnie sugeruje, że autorzy nie roszczą sobie prawa do peł- nego wyczerpania tematu. Jest to pozycja wcale obszerna, zaopatrzona w dobrze dobrane czarno-białe i kolorowe ilustracje. Ma układ w zasadzie chronologiczno – rzeczowy. Konstrukcyjnie dzieli się na 12 rozdziałów o różnej objętości poświę- conych: kościołom i cmentarzom, majątkom ziemskim, wiekowi XIX, dwudziesto- leciu międzywojennemu, życiu codziennemu i świątecznemu, II wojnie światowej i miejscom pamięci z nią związanych, organizowaniu się społeczności po 1945 roku, zabytkowym wiatrakom, szkolnictwu, spółdzielczości i ochotniczej straży pożarnej. Zawiera też dodatki. Każdą z części tej syntezy doskonale daje się czytać jako odrębną całość. Autor każdej syntezy z natury rzeczy musi się ograniczać, rezygnować z pew- nych zagadnień na rzecz innych, jedne z nich uwypuklać, inne marginalizować lub M. Burzyńska, Szara przędza, Olsztyn 977, s.0. J. Maroszek, Jaświły. Dzieje obszaru gminy do końca XVIII wieku, Białystok 004. 8 pomijać. Zawsze jest to wybór trudny i zawsze niedoskonały. Autorzy niniejszej książki, jak się wydaje, świadomie i celowo poświęcili „wielką historię” na rzecz „małej”, często skupiając się na tym co działo się konkretnie na opisywanym te- renie, rezygnując zaś z opisywania szerszego kontekstu tych wydarzeń w dzie- jach narodu i państwa. Zgodnie z takim wyborem, zupełnie zresztą zrozumiałym, w książce umieszczono mnóstwo ciekawych szczegółów i szczególików, nazwisk, dat i faktów. Wybór ten wyraźnie świadczy o tym do kogo adresowana jest