„Są w życiu tylko trzy prawdy: święta prawda, tysz prawda i gówno prawda.” ks. Józef Tischner 80. ROCZNICA ZŁAMANIA SZYFRU ENIGMY Grudzień jest miesiącem obfitującym w wydarzenia, które maiły większy lub mniejszy wpływ na losy Polski. Poza dniem 23 grudnia będącym tradycyjnym dniem zaprzysięgania prezydenta Polski, w grudniu miały miejsce: początek rozmów gen. Jana Henryka Dąbrowskiego z Napoleonem w sprawie powołania polskiej siły zbrojnej, walczącej u boku armii francuskiej w 1796 r., narodziny Józefa Piłsudskiego w 1867 r., zamordowanie w Zachęcie prezydenta Gabriela Narutowicza w 1922 r., powstanie Związku Walki Zbrojnej w 1939 r., zjazd zjednoczeniowy PPR i PSS i powstanie PZPR w 1948 r., tragiczne wydarzenia na Wybrzeżu w 1970 r. oraz stan wojenny w 1981 r. Wśród tych wielu grudniowych wydarzeń jest jedno, o którym powinniśmy pamiętać. Wydarzeniem świadczącym o wielkości polskich umysłów, polskiej konsekwencji i naszych możliwościach, było złamanie w grudniu 1932 r. szyfru Enigmy i początek sukcesów trzech polskich matematyków, absolwentów Uniwersytetu w Poznaniu oraz żołnierzy i pracowników przedwojennego wywiadu wojskowego – polskich kryptologów. Szczególnie ważny jest tegoroczny grudzień, w którym obchodzimy 80. rocznicę tego wydarzenia, dziś uważanego przez cały świat za największy wkład Polski w zwycięstwo aliantów w II wojnie światowej. Osiągnięcia polskich kryptologów umożliwiły wywiadowi brytyjskiemu rozszyfrowywanie przechwytywanych depesz niemieckich, zawierających rozkazy, meldunki i plany operacyjne, co miało ogromne znaczenie w bitwie o Anglię, walkach w Afryce, kampanii włoskiej, bitwie o Atlantyk i lądowaniu aliantów w Normandii. O wadze osiągnięcia polskich kryptologów może świadczyć fakt, że brytyjski wywiad wojskowy oznaczył Enigmę kryptonimem ULTRA, co w praktyce oznaczało, że rozszyfrowane informacje i fakt złamania szyfru Enigmy miały najwyższą i unikalną klauzulę tajności – „Ultra Tajne”. Dziś wiedza o fakcie złamania szyfru Enigmy, losach polskich kryptologów oraz wdzięczności władz państwowych jest dość dobrze znana w polskim społeczeństwie, ale warto ją nadal upowszechniać, szczególnie w naszym kraju, aby uświadamiać opinii publicznej, że służba w wywiadzie wojskowym jest wyróżnieniem, chociaż tylko niewielu w nim służących dostępuje zaszczytu – i to najczęściej pośmiertnie. Geneza sukcesu Pierwsze próby złamania szyfru Enigmy były podejmowane już pod koniec lat dwudziestych przez Francuzów i Anglików – jednak bez rezultatu. Głównym problemem z jakim nie potrafiła sobie poradzić kryptoanaliza było zastosowanie przełomowych na owe czasy szyfrów polialfabetycznych, w których każda litera tekstu jawnego szyfrowana jest za pomocą innej permutacji alfabetu, co pozwala ukryć własności językowe szyfrogramu. Do tej pory w łamaniu szyfrów główną rolę odgrywali lingwiści, którzy w procesie kryptoanalizy wyłapywali charakterystyczne cechy języka, takie jak częstość powtarzania się liter, długość wyrazów itd. W przypadku zastosowania mechanicznych maszyn szyfrujących analiza lingwistyczna nie przynosiła żadnych rezultatów co wymusiło na kierownictwie Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego WP zatrudnienie do pracy profesjonalnych matematyków. W styczniu 1929 r. na Uniwersytecie Poznańskim zorganizowano kurs kryptologii przeznaczony głównie dla studentów matematyki znających język niemiecki. Na kurs zostali skierowani między innym trzej najzdolniejsi uczniowie profesora Zdzisława Krygowskiego – Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski. Wykładowcami na kursie byli dojeżdżający z Warszawy pracownicy Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego: mjr Franciszek Pokorny, kpt. Maksymilian Ciężki oraz inż. Antoni Palluth. Jesienią 1930 r. utworzono w Poznaniu filię Biura Szyfrów, w której zatrudniono ośmiu najzdolniejszych absolwentów kursu kryptologii. Dwa lata później filia została rozwiązana, a trzej kryptolodzy Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk 1 Zygalski stali się od 1 września 1932 r. pracownikami Biura Szyfrów Sztabu Głównego Wojska Polskiego, powstałego w połowie 1931 r. z połączenia komórek Referatu Radiowego i Referatu Szyfrów Własnych, którym kierował mjr Franciszek Pokorny, a następnie ppłk Gwido Langer. Od września 1932 roku Marian Rejewski zaczął pracować nad złamaniem algorytmu szyfrującego Enigmy. Mocarstwa zachodnie tak mocno wątpiły w możliwość złamania szyfru Enigmy, że w zasadzie zaprzestały jakichkolwiek prób, dlatego też francuski wywiad przekazał Polakom plany budowy maszyn Enigma zdobyte około 1931 r. przez francuskiego agenta, traktując te informacje jako bezwartościowe. W grudniu 1932 udało się Rejewskiemu rozwiązać szyfr Enigmy, a już w lutym 1933 r. zamówiono w Wytwórni Radiotechnicznej AVA stworzonej przez Ludomira Danielewicza wraz z inż. Antonim Palluthem, Edwardem Fokczyńskim i młodszym bratem Leonardem Danielewiczem kopię niemieckiej maszyny szyfrującej, nazwanej "Lacida". Nazwa pochodzi od "La" – ppłk. Langera szefa całej operacji, "ci" – od nazwiska por. Ciężkiego i "da" – od Danilewicza. Od tego czasu Polacy mogli odczytywać korespondencję niemiecką, choć nie było to proste, bowiem Niemcy stale udoskonalali zarówno maszynę, jak i sposoby szyfrowania. W 1938 r. Prezydent RP za złamanie szyfru Enigmy nadał Marianowi Rejewskiemu „Złoty Krzyż Zasługi”. W dniu 25 lipca 1939 r., w obliczu zbliżającej się wojny, Polska przekazała po jednym egzemplarzu Enigmy sojusznikom: Francji i Wielkiej Brytanii. Po wybuchu wojny zaczęła się dla żołnierzy i pracowników Biura Szyfrów ciężka i pracowita wojenna tułaczka, dla wielu zakończona tragicznie. Koniec wojny nie przyniósł polskim bohaterom należnych zaszczytów – żyli biednie i umierali z dala od ukochanej Ojczyzny, chowani w obcej ziemi. Jan Kowalewski podpułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego II RP, kryptolog, matematyk i lingwista, dyplomata, długoletni oficer wywiadu wojskowego, który złamał sowieckie szyfry w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Organizator i szef komórki Radiowywiadu w Oddziale II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa w latach 1919-1924. Zmarł 31 października 1965 r. w Londynie. Mjr Franciszek Pokorny oficer piechoty Wojska Polskiego, szef Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego WP. Ppłk Gwido Langer pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, kierownik Biura Szyfrów. W czasie ewakuacji Biura Szyfrów z Francji do Hiszpanii w dniu 13 marca 1943 r. został aresztowany przez Gestapo koło Perpignan wraz z Ciężkim, inż. Palluthem i Edwardem Fokczyńskim – wszystkich uwięziono w oflagu Schloss Eisenberg. Do końca wojny więziony, zaprzeczył złamaniu szyfru Enigmy, dowodząc, że jest to niemożliwe. Po zakończeniu wojny wyjechał do Londynu. Zmarł 30 marca 1948 r. w nędzy w hotelu w Kinross. Został pochowany w nieoznakowanym grobie na cmentarzu w Wellshill koło Perth. Ppłk Maksymilian Ciężki powstaniec wielkopolski, podpułkownik łączności Wojska Polskiego. Po aresztowaniu w czasie ewakuacji z Francji do Hiszpanii do końca wojny przebywał w oflagu Schloss Eisenberg. Podzielił los wielu polskich żołnierzy, którzy po 1945 roku nie wrócili do kraju. Ówczesne władze krajowe pozbawiły go w 1946 r. polskiego obywatelstwa, które przywrócono mu dopiero po śmierci w 1951 r. w Londynie. Inż. Antoni Palluth podporucznik rezerwy łączności Wojska Polskiego, powstaniec wielkopolski, radiotechnik, kryptolog, inżynier, współuczestnik rozwiązania niemieckiego szyfru Enigma i konstruktor urządzeń szyfrujących. Po aresztowaniu w czasie ewakuacji z Francji do Hiszpanii do końca wojny był więziony w obozach koncentracyjnych SS Sonderkommando Schloss Eisenberg w Czechosłowacji i Sachsenhausen koło Berlina razem z Edwardem Fokczyńskim. Zginął w pod koniec wojny w wyniku bombardowania obozu przez aliantów. Ludomir Danielewicz współzałożyciel Wytwórni Radiotechnicznej „AVA”, konstruktor części mechanicznej i elektrycznej wyprodukowanych w niej sześciu sztuk kopii Enigmy, urządzenia o nazwie "Lacida". Edward Fokczyński służył w latach 1919-22 jako żołnierz w batalionie radiowym, po zwolnieniu z wojska przez kilka lat pracował w fabryce produkującej sprzęt radiowy. W 1927 r. otwiera w Warszawie warsztat napraw urządzeń radiowych i wykonuje drobne zlecenia Biura Szyfrów, współzałożyciel Wytwórni Radiotechnicznej „AVA” i konstruktor urządzenia o nazwie "Lacida". Po aresztowaniu w czasie ewakuacji z Francji do Hiszpanii do końca wojny był więziony w obozach koncentracyjnych SS Sonderkommando Schloss Eisenberg 2 w Czechosłowacji i Sachsenhausen koło Berlina. Umiera w obozie wskutek wyczerpania, nie ujawniając Niemcom informacji o złamaniu szyfru Enigmy. Leonard Danielewicz inżynier, współzałożyciel Wytwórni Radiotechnicznej „AVA”, wysokiej klasy specjalista w dziedzinie łączności, konstruktor części mechanicznej i elektrycznej polskiej maszyny „Lacida”. Jeży Różycki zginął na Morzu Śródziemnym 9 stycznia 1942 roku podczas powrotu z Algieru do ośrodka dekryptażu Kadyks w Państwie Vichy. Henryk Zygalski po wojnie pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie uczył matematyki w prowincjonalnej szkole. Zmarł 30 sierpnia 1978 r. w Liss i został pochowany w Londynie. Marian Rejewski w 1946 roku wrócił do Polski, gdzie pracował jako urzędnik w bydgoskich fabrykach. Zmarł 13 lutego 1980 r. w Warszawie w wieku 74 lat. Został pochowany z wojskowymi honorami na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w kwaterze B 39. Lata powojenne Praca Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego WP nie tylko przed i w czasie wojny, ale i przez wiele powojennych lat była trzymana w największej tajemnicy. Również nie byli znani żołnierze i pracownicy zaangażowani