Rozprawy Społeczne 2011, Tom V, Nr 2 Relacje państwo – Kościół Katolicki.... CZĘŚĆ I: ARTYKUŁY RELACJE PAŃSTWO – KOŚCIÓŁ KATOLICKI W ŚWIETLE DYPLOMATYCZNYCH STOSUNKÓW Z WATYKANEM W LATACH 1918-1939 RozprawySławomir Społeczne Bylina Nr 2 (V) 2011 Instytut Teologiczny w Siedlcach Streszczenie - : Relacje pomiędzy stroną państwową i kościelną, to istotny aspekt życia ludzkiego, jaki istnieje od początku naszej ery. Celem artykułu jest ukazanie zasadniczych elementów, które miały wpływ na budowanie więzi państwo – Koś ciół katolicki w wymiarze powszechnym. Poprzez kwerendę archiwalną i przy pomocy zebranej literatury przedmiotu zbadano drogę, która prowadziła do odnowienia i kontynuacji oficjalnych stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Stolicą Apostolską w okresie międzywojennym. Należy zauważyć, że stanowisko Watykanu wobec sprawy polskiej było- istotnym elementem zabiegów dyplomatycznych kolejnych papieży okresu pomiędzy wojnami światowymi. Wymienione zależności jakie miały miejsce w latach 1918-1939 ukazują również aktualne postawy ludzi wierzących, którzy w zdecydo Słowawanej większościkluczowe: stanowią obywatele, gdzie dominuje wyznanie rzymsko-katolickie w tym szczególnie Polski. państwo, Kościół katolicki, Stolica Apostolska, konkordat, nuncjusz apostolski Wstęp - - w postaci deklaracji politycznych, które z ramienia - dyplomacji watykańskiej były moralnym wspar- Wspólne więzi jakie panowały pomiędzy Rzeczy ciem w zagrożeniu przez trzech zaborców narodu- pospolitą a Stolicą Apostolską rozpoczęły się w mo polskiego. Papież rozwinął krucjatę modlitwy o po mencie Chrztu Polski w 966 r., który był początkiem- kój oraz ogłaszał liczne apele pokojowe. Z począt- pierwszych deklaracji i dokumentów, zawieranych kiem sierpnia 1917 r. przedstawił krajom, oraz ich na szczeblu międzynarodowym. Dokument „ Dago rządom, które brały udział w wojnie jasny i sprecy- me iudex”, wizyty legatów, ustanowienie nuncjatury- zowany plan tzw. Punktację Pacellego składającą się w Polsce w 1515 r. to kolejne etapy tworzenia więzi z siedmiu punktów, jako podstawę do negocjacji po pomiędzy Polską a Papieżem. Istotnym dokumen- kojowych (Bylina 2010a). tem okresu międzywojennego, który ustalał relacje- W rezultacie Aktu 5 listopada 14 stycznia 1917 r.- pomiędzy Stolicą Apostolską i Polską, był Konkor powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu dat zawarty 10 lutego 1925 r. Kolejne relacje trwają- z Wincentym Niemojewskim na czele, która istnia ce od ponad tysiąca lat w swojej historii, szczególnie ła do 26 sierpnia 1917 r. Na jej miejsce na wniosek okresu powojennego miały bardziej lub mniej pozy Cesarzy Niemiec i Austro–Węgier próbując wyjść tywne wspomnienia (Jarmoch 2000; Jurewicz 1958; z opresji powołano 12 września 1917 r. w Warszawie- Krasowski 1990; Skręta 2000). Radę Regencyjną. Była ona tymczasową najwyższą- 1. Wspólne starania w celu odzyskania niepod- władzą w Królestwie Polskim do czasu objęcia tro ległości nu przez króla lub regenta. W skład rady weszli: ar cybiskup warszawski Aleksander Kakowski, Książę - Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski, premierem został Jan Kucharzewski. Zaistniała sytuacja nie- Stolica Apostolska reagowała na sytuację Pol- była wystarczająca dla oczekiwań społeczeństwa- ski i popierała intencje odradzającego się państwa,- polskiego (Brzoza 2001). Warto zauważyć, że pa- choć starała się główną inicjatywę skierować na bi pież wyraził zgodę na wejście w skład Rady Regen skupów polskich. Przykładem była inicjatywa Bene cyjnej arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego. Wy dykta XV, aby biskupi polscy trzech zaborów wydali razem łączności i wierności regentów dla Stolicy oficjalną odezwę do całego świata z prośbą o pomoc.- Apostolskiej było wystosowanie oficjalnego pisma W tym celu przydatny był Książęco-Biskupi Komitet do papieża z 29 października 1917 r. o przywiązaniu- pomocy dotkniętym wojną, powołany przez bisku do katolicyzmu i kultury łacińskiej oraz woli służby pa krakowskiego Adama Sapiehę (Banaszak 1992). dla dobra Narodu Polskiego (Wilk 1992). Powyż Papież Benedykt XV już podczas I wojny światowej szym papież uznał istnienie państwowości polskiej wykonywał pod adresem Polaków przychylne gesty i potwierdził poparcie dla sprawy polskiej na arenie - 3 - Rozprawy Społeczne 2011, Tom V, Nr 2 Relacje państwo – Kościół Katolicki.... - międzynarodowej. Warto nadmienić, iż delegatem skierował list do narodu ukraińskiego oraz utworzył- do papieża w sprawie zdania relacji z okupowanego w Watykanie Collegium Ruthenum w celu kształce kraju z ramienia konferencji biskupów metropolii nia kleryków unickich. 1 maja 1917 r. papież utwo- warszawskiej w lutym 1916 r. był ks. infułat Henryk rzył Kongregację do spraw Kościoła Wschodniego Przeździecki, późniejszy biskup podlaski (Bylina (Congregatio pro Ecclesia Orientali), a w paździer 2010b).2. Obecność nuncjusza apostolskiego w Polsce niku Instytut Orientalny, którego dyrektorem został- belgijski jezuita Michel d’Herbigny (Krasuski 2007). - Watykan prowadził również mediację w konflik- cie polsko – ukraińskim. Inicjatywa Benedykta XV- W końcowym etapie trwania I wojny świato została przedstawiona w grudniu 1918 r. przez wi wej w kwietniu 1918 r. papież powołał wizytatora zytatora apostolskiego w Warszawie Achillesa Rat- apostolskiego dla Polski, którym mianował prałata tiego. List był adresowany zarówno do arcybiskupa Achillesa Rattiego, późniejszego papieża Piusa XI. lwowskiego obrządku łacińskiego i greckokatoli Achilles Ratti jako wizytator w Polsce jednocześnie ckiego. Papież pisał: „Pokój, pokój, żeby miejsce siły- był wizytatorem apostolskim dla krajów regionów- materialnej oręża zajęła siła moralna prawa, żeby byłego cesarstwa rosyjskiego (Szram 1989; Wilk po zamieszkaniu i okropnościach przemocy przy- 1995). Achilles Ratti został zobowiązany do udziele szła i nastąpiła spokojna wymiana zdań (…) z dobrą- nia pomocy hierarchii i duchowieństwu w pracy na i szczerą wolą z jednej i z drugiej strony, zmierzają rzecz odbudowy życia kościelnego. Został również- ca do uznania i określenia wszelkich praw, zadość upoważniony przez Sekretariat Stanu do dokonania uczynienia im w granicach możliwości” (Mróz 2004; w imieniu Stolicy Apostolskiej aktu uznania Rze- Wołczański 1997b, s. 144-146). Kolejne zabiegi na- czypospolitej Polskiej. Wizytator apostolski dnia 30 rzecz porozumienia w Galicji Wschodniej podjął- marca 1919 r. wręczył premierowi Ignacemu Pade prałat Achilles Ratti w lutym 1919 r. podczas roz rewskiemu dokument uznający odrodzone państwo- mów z metropolitami Andrzejem Szeptyckim i Józe polskie i jego rząd (Michowicz 1995). Wówczas fem Bilczewskim. Zgodnie z sugestiami papieskimi władze polskie nawiązały szybkie relacje dyploma doszło do rozmów polsko – ukraińskich we Lwowie.- tyczne ze Stolicą Apostolską i Królestwem Włoch.- Spotkania miały jednak prywatny charakter i mimo Naczelnik Państwa Józef Piłsudski już w maju 1919- nadziei na rozejm, nie przyniosły żadnych rezulta r. podpisał listy uwierzytelniające dla Józefa Wieru tów (Mróz 2004; Wołczański 1997a). - sza-Kowalskiego, który miał objąć placówkę dyplo Relacje Polski i Watykanu wzmocniły się w 1920 matyczną w Watykanie oraz dla kierownika misji- r., gdy bolszewicy najechali na Polskę. Wówczas Epi przy Kwirynale – Konstantego Skirmunta. Po takich skopat zebrany na zjeździe w Częstochowie zwrócił nominacjach papież mianował 6 czerwca 1919 r. do- się w liście do narodu oraz do Biskupów Świata, aby- tychczasowego wizytatora apostolskiego Achillesa przedstawić realne zagrożenie tej ekspansji. List- Rattiego nuncjuszem apostolskim w Rzeczypospoli- był próbą pobudzenia międzynarodowej opinii pub tej. 19 lipca 1919 r. nowo mianowany nuncjusz złożył licznej, szczególnie katolickiej, która stawała w obli w Belwederze listy uwierzytelniające na ręce Na czu niebezpieczeństwa przed opanowaniem Europy czelnika Państwa, obejmując w ten sposób na mocy przez armię bolszewicką (Mróz 2004; Przeździecki procedury wiedeńskiej funkcję dziekana korpusu 1928). Podczas wojny polsko – bolszewickiej Stolica dyplomatycznego (Mróz 2004). Achilles Ratti jako- Apostolska udzielała wsparcia moralnego Polakom nuncjusz apostolski zwracał szczególną uwagę na (Krasowski 1989). Przykładem wzorowej postawy tworzenie poprawnych stosunków pomiędzy pań- było zachowanie nuncjusza apostolskiego Rattiego,- stwem a Kościołem katolickim. Dążył do zniesienia- który pozostał w Warszawie w czasie zagrożenia- wszelkich uprzedzeń i ograniczeń. Od samego po stolicy przez wojska bolszewickie (Davies 1987). Re czątku urzędowania rozmawiał z biskupami polski lacje nuncjusza z władzami państwowymi począt mi o uregulowaniu sprawy ustawodawstwa państw kowo układały się dobrze. Były oczywiście kręgi zaborczych, poruszał kwestie nierozstrzygnięte, jak- antyklerykalne i narodowo – demokratyczne, które ustawodawstwo małżeńskie, szkolnictwo, sprawy- odnosiły się z rezerwą do Rattiego. Powodem braku- majątkowe Kościoła oraz sprawę zawarcia konkor sympatii również ze strony pewnych duchownych datu ze Stolicą Apostolską. Negocjacje konkorda były bliskie kontakty z Naczelnikiem Państwa Józe towe po sugestii biskupów polskich przełożono do fem Piłsudskim (Meysztoficz 1983). chwili uchwalenia konstytucji i ustabilizowania się- Stolica Apostolska zaangażowana była także sytuacji politycznej w Polsce (Wilk 1995). w kwestię zachodniej Polski. Watykanowi zależało- Głównym punktem zainteresowań Stolicy Apo na ułożeniu właściwych relacji Polski z Niemcami. stolskiej w stosunku do wyzwolonej Polski w 1918 Głównym problemem tych relacji była niewyjaś r. była ówczesna polityka wschodnia. Watykanowi-