Rocznik V • 2019 • nr 5 • z. 2 „Rocznik Kresowy“ 2019 © copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie RECENZENCI: prof. dr hab. Piotr Matusak prof. dr hab. Wojciech Włodarkiewicz RADA NAUKOWA: dr Stanisław Dziedzic (Uniwersytet Jagielloński), doc. dr Myko- ła Genyk (Podkarpacki Uniwersytet Narodowy w Iwano-Frankiw- sku), dr Mariusz Kardas (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), prof. dr hab. Norbert Kasparek (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Archiwum Państwowe w Olsztynie), dr hab. Adam A. Ostanek (Wojskowa Akademia Techniczna), dr Rafał Roguski (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach), dr hab. Piotr Semków (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), dr Tade- usz Skoczek (Muzeum Niepodległości w Warszawie), prof. dr hab. Aleksander Smoliński (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) dr hab. Jolanta Załęczny (Muzeum Niepodległości w Warszawie) KOLEGIUM REDAKCYJNE: mgr Krzysztof Bąkała – sekretarz redakcji (Muzeum Niepodle- głości w Warszawie), mgr Tibor Gerencsėr (Eötvös Loránd Tudomá- nyegyetem, Budapest), mgr Małgorzata Izdebska-Młot – redaktor językowy, dr hab. prof. PUNO Zbigniew Judycki (Fundacja Polo- nia Semper Fidelis), mgr Janusz M. Paluch (Biblioteka Kraków), dr Tadeusz Skoczek – redaktor naczelny (Muzeum Niepodległości w Warszawie), dr Anna Varanytsya (Instytut Ukrainoznawstwa Ukra- ińskiej Akademii Nauk we Lwowie), mgr Łukasz Żywek (Muzeum Niepodległości w Warszawie) ISSN: 2391-6435 ISBN: 978-83-7847-643-6 Druk i oprawa: Wydawnictwo POLIHYMNIA Sp. z o.o. ul. Deszczowa 19, 20-832 Lublin, tel./fax (81) 746-97-17 e-mail: [email protected] www.polihymnia.pl Spis treści Krzysztof Bąkała, Kresowe rocznice ........................................................... 5 ARTYKUŁY i ROZPRAWY – Stanisław Dziedzic, Podkamień. Lata świetności i zagłada kresowej Częstochowy .................................................................................................. 7 – Marta Marek, Gdzie Kucharów sześć…, czyli saga najbardziej uspor- towionego polskiego rodu ......................................................................... 53 – Janusz M. Paluch, „Przeprowadzał swe owce ciemną doliną…”. Ksiądz Jan Cieński – tajemny biskup ....................................................... 77 – Beata Michalec, Retrospekcja wileńska − prof. Stanisław Lorentz .......... 89 – Andrzej Kotecki, Warszawskie Madonny Kresowe. Matka Boska Niepokalana Królowa Różańca Świętego – Żółkiew − Warszawa Służew ......................................................................................................... 111 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE – Ze zbiorów Muzeum Niepodległości ........................................................ 126 – Krzysztof Bąkała, „Około uniiey wielkiego Xięstwa Litewskiego z Koroną…”, czyli o unii lubelskiej na przestrzeni wieków − w 450. rocznicę ........................................................................................................ 127 OMÓWIENIA i RECENZJE – Adam A. Ostanek, Anatomia strachu według Damiana Markowskie- go, czyli rzecz o nowej publikacji dotyczącej historii Lwowa i ob- wodu lwowskiego w latach 1944–1953 .................................................. 185 – Ze zbiorów Muzeum Niepodległości ........................................................ 196 – Michalina Sękowska-Pięchowa, Leonis Semper Fidelis. W stulecie odzyskania Niepodległości ...................................................................... 197 – Michał Bronowicki, Janusz Szuba, Dzieje polskiego osadnictwa wojskowego na Kresach Wschodnich II RP w świadomości po- tomnych .................................................................................................... 205 – Maria Wieloch, Dwudziestopięciolecie Stowarzyszenia Rodzina Po- narska ........................................................................................................ 223 – Anna Paniszewa, Historia powstania II Brzeskiej Drużyny Harcer- skiej im. Ryszarda Snarskiego. Część I, lata 2009−2016 ...................... 257 – Leszek Marek Krześniak, Piętnaście lat działalności Muzeum w Me- reczowszczyźnie ........................................................................................ 265 – Zbigniew Judycki, Lwowianin w kraju Helwetów ................................. 275 – Ze zbiorów Muzeum Niepodległości ........................................................ 280 – Łukasz Żywek, Lwowianin w Syrenim Grodzie. Uroczystość odsło- nięcia pomnika Jerzego Janickiego ......................................................... 281 – Krzysztof Bąkała, Gala wręczenia pierwszej w historii IPN Nagrody Semper Fidelis ............................................................................................ 287 Autorzy ................................................................................................................ 289 Kresowe rocznice W trakcie prac nad zeszytem, zwrócono uwagę, iż ma on w dużej mie- rze charakter rocznicowy − w sensie podkreślania w wielu publikowa- nych materiałach okrągłych dat − i niekoniecznie być taki powinien. Po- myślałem, dlaczego? Przecież w kresowych, coraz bardziej zamglonych okruchach wspomnień, to właśnie rocznicowe daty stanowią szczegól- ny wyznacznik rzeczy dokonanych i ważnych. Zbigniew Herbert pisał wprawdzie, iż Pozostało nam tylko miejsce przewiązanie do miejsca jeszcze dzierżymy ruiny świątyń widma ogrodów i domów 1 jeśli stracimy ruiny nie pozostanie nic… Jednakże przywiązanie do tradycji w szczególny sposób uwidacz- nia się właśnie poprzez przypominanie dat ważnych wydarzeń. Inną kwestię stanowi tu rocznicowy wymiar, który może niezauważany jest na świecie, w kraju i częstokroć zacieśniony do wąskiego grona. Wydaje się jednak, że w każdym przypadku najistotniejszą jest pełniona tu rola strażnika pamięci. W bieżącym numerze, poprzez wybór literackich wypisów przypo- minamy o 450. rocznicy zawarcia unii lubelskiej. Ów wyjątkowy akt różnie był omawiany. Poglądy te prezentujemy wielostronnie. Warte przypomnienia jest zaangażowanie w sprawę Mikołaja Reja, który w po- wszechnej świadomości pamiętany jest przede wszystkim jako ojciec ję- zyka polskiego. Wreszcie bez zawarcia unii Korona Polska nie weszłaby w podobny sposób we wschodnią orbitę kresowości. Z drugiej strony częstokroć rodzi się pytanie − jakie kręgi zataczałyby koła historii nad słabnącym na ziemiach ruskich żywiołem litewskim? Przenieśmy się o 350 lat. U świtu Niepodległej powstają Polski Ko- mitet Olimpijski oraz Polski Związek Piłki Nożnej. W materiale Marty Marek poświęconym lwowskiej rodzinie Kucharów mimochodem znaj- dziemy tych rocznic najpełniejsze odbicie. Przypomniano w nim o Lwo- wie jako kolebce polskiej piłki nożnej oraz o mieszkającej w nim niezwy- kłej rodzinie Kucharów, działającej na niwie sportowej, managerskiej i sponsorskiej, a przy tym bardzo patriotycznej. Omawiając działalność poszczególnych członków tej rodziny, autorka zwraca uwagę na postać Wacława Kuchara, olimpijczyka, który z sukcesami uprawiał dziesięć dyscyplin sportowych. Był też pierwszym w historii laureatem ,,Przeglą- du Sportowego” na najlepszego sportowca roku. 1 Z. Herbert, Raport z oblężonego Miasta (fragment), [w:] B. Urbankowski, Poeta, czyli człowiek zwielokrotniony. Szkice o Zbigniewie Herbercie, Radom 2004, s. 386. 5 W bieżącym roku przypadała też 90. rocznica koronacji obrazu Matki Boskiej Niepokalanej Królowej Różańca Świętego. O jego historii związa- nej z zakonem oo. dominikanów w Żółkwi i na warszawskim Służewie, a także z polskimi królami pisze Andrzej Kotecki. Z kolei historię Podka- mienia, czyli kresowej Częstochowy i związanego z tym miejscem obrazu Matki Boskiej Podkamieńskiej, którego 375. rocznicę uznania za cudowny będziemy obchodzić w przyszłym roku, omawia Stanisław Dziedzic. Okruchy pamięci z niezwykłą pieczołowitości przechowywane są w mniej znanych w powszechnym przekazie środowiskach, które łączą się w stowarzyszenia, związki i inne organizacje. Stanowczo twierdzi- my, iż wielu z nich należy się odpowiednia popularyzacja w społeczeń- stwie. W prezentowanym numerze publikujemy materiał Marii Wieloch przybliżający dwudziestopięcioletnią walkę Stowarzyszenia Rodzi- na Ponarska o podtrzymanie pamię ci o ofi arach ponarskiej zbrodni. W przyszłym roku będziemy obchodzili − również dwudziestopięciole- cie − Stowarzyszenia Rodzin Osadników Wojskowych i Cywilnych Kre- sów Wschodnich. O życiu codziennym osadników oraz o działalności Stowarzyszenia przypominają Michał Bronowicki i Janusz Szuba. Prezentujemy też relację Anny Paniszewej o II Brzeskiej Drużynie Harcerskiej im. Ryszarda Snarskiego2, której dziesięciolecie powstania właśnie obchodzimy. Skoro jesteśmy przy tematach białoruskich trzeba wspomnieć o relacji Leszka Marka Krześniaka dotyczącej piętnastolecia działalności Muzeum Tadeusza Kościuszki w Mereczowszczyźnie. Jak zawsze prezentujemy też teksty poświęcone postaciom związa- nym z Kresami. O Stanisławie Lorentzu, w kontekście nowo powstałego na warszawskim Elsnerowie osiedla Wilno, pisze Beata Michalec. Z kolei Janusz M. Paluch przypomina tajemnego biskupa Jana Cieńskiego. Zbi- gniew Judycki wydobywa z otchłani niepamięci lwowianina Zdzisława Pręgowskiego. Relację z warszawskiej ceremonii odsłonięcia pomnika innego lwowianina, Jerzego Janickiego przedstawia Łukasz Żywek. Wątek lwowski podtrzymujemy w publikacji wspomnień Michali- ny Sękowskiej-Pięchowej, którymi dzieli się z okazji 100. rocznicy od- zyskania Niepodległości. O swoich wrażeniach na temat książki Da- miana Markowskiego Anatomia strachu. Sowietyzacja obwodu lwowskiego 1944–1953. Studium zmian polityczno-gospodarczych w rzeczowej recenzji