Tom 118 Nr 4–6 Kwiecień – Maj – Czerwiec 2017 Wspomnienie o profesorze Kurkuma – roślinne panaceum Jerzym Vetulanim Pająki ptaszniki Nazewnictwo organizmów Parki rzeczne w miastach Porozumiewanie się roślin Osteologia dinozaurów Enzymy – katalizatory życia Z POLSKIMI PRZYRODNIKAMI OD 3 KWIETNIA 1882 Zalecany do bibliotek nauczycielskich i licealnych od r. 1947 (pismo Ministra Oświaty nr IV/Oc-2734/47) Wszechświat jest pismem punktowanym w Index Copernicus International. Treść zeszytu 4–6 (2640–2642) ARTYKUŁY Pamięci profesora Jerzego Vetulaniego ............................................................................................................................................ 87 Stanisław Knutelski, Marcin Wiorek, Emilia Knutelska, Problemy z nazewnictwem organizmów. II. nazewnictwo wernakularne ............................................................................................................................................................... 95 Jakub Oliwa, Czy rośliny mają swój język? ....................................................................................................................................... 103 Maciej Szaleniec, Agnieszka Rugor, Enzymy – katalizatory życia ................................................................................................ 108 Joanna M. Wierońska, Kurkuma – roślinne panaceum .................................................................................................................. 117 Patryk Grabowski, Paweł Szymkowiak, Zróżnicowanie ptaszników (Theraphosidae), czyli gdzie mieszkają i jak żyją włochate bestie polujące na ptaki ........................................................................................................................................................ 126 Wiktor Halecki, Parki rzeczne – jako forma ochrony powietrza w miejskiej wyspie ciepła .......................................................... 133 DROBIAZGI Obserwacja rzadkiego dla Polski gatunku wrotka Squatinella longispinata w sztucznym siedlisku, (Dariusz Halabowski, Irena Bielańska-Grajner) ............................................................................................................................... 139 Osteologia dinozaurów na przykładzie szkieletu gatunku Tarbosaurus bataar (Maleev 1955), (Szymon Górnicki) .......... 143 Stwierdzenie szczątków płaza bezogonowego w wyrzuconej butelce, (Przybył Magdalena, Krzysztof Kolenda) ........................ 145 WSZECHŚWIAT SPRZED WIEKU Tajemnice z życia kwiatów, Muzyka owadów (Maria Śmiałowska) ............................................................................................ 147 WSPOMNIENA Z PODRÓŻY „Piekielna” geoturystyka (Włodzimierz Mizerski) ............................................................................................................................ 156 RECENZJE Speybroeck, J., Beukema, W., Bok, B., Van Der Voort, J., I. Velikov 2016. Field Guide to the Amphibians and Reptiles of Britain and Europe. British Wildlife Field Guides (Piotr Sura) .................................................................... 164 Fotografia na okładce: Argiope bruennichi (Scopoli, 1772), tygrzyk paskowany – „tygrysie” ubarwienia odwłoka odstraszające potencjalnych drapieżników. Fot. W. Wantuch. DO CZYTELNIKÓW Informujemy, że istnieje możliwość zakupienia bieżących i archiwalnych numerów Wszechświata bezpośrednio w Redakcji lub poprzez dokonanie wpłaty przelewem na nasze konto, z zaznaczeniem, jakich numerów dotyczyła wpłata. Cena zeszytu z bieżącego roku oraz zeszytów z dwóch ubiegłych lat wynosi 12 zł. Ceny numerów archiwalnych z wcześniejszych lat od 1 zł do 5 zł. Redakcja nie dysponuje zeszytem nr 7–9, tom 104, zawierającym płytkę CD z głosami ptaków. Proponujemy również dokonanie prenumeraty Pisma Przyrodniczego Wszechświat, poprzez wpłatę 48 zł rocznie. W sprawach prenumeraty i zakupu wybranych numerów prosimy o kontakt z P. Aleksandrem Koralem, e-mail: [email protected], tel. 661 482 408. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika Redakcja Pisma Przyrodniczego Wszechświat 31-118 Kraków, ul. Podwale 1 Bank Zachodni WBK, XXII Oddział Kraków nr konta 81 1500 1142 1220 6033 9745 0000 Ten numer Wszechświata powstał dzięki finansowej pomocy: • Akademii Górniczo-Hutniczej • Polskiej Akademii Umiejętności • Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rada Redakcyjna Przewodniczący: Irena Nalepa Z-cy Przewodniczącej: Ryszard Tadeusiewicz, Jerzy Vetulani Sekretarz Rady: Stanisław Knutelski Członkowie: Wincenty Kilarski, Michał Kozakiewicz, Elżbieta Pyza, Marek Sanak, January Weiner, Bronisław W. Wołoszyn Komitet redakcyjny Redaktor Naczelny: Maria Śmiałowska Z-ca Redaktora Naczelnego: Barbara Płytycz Sekretarz Redakcji: Alicja Firlejczyk Członek Redakcji: Barbara Morawska-Nowak Adres Redakcji Redakcja Pisma Przyrodniczego Wszechświat 31-118 Kraków, ul. Podwale 1 m. 2, tel. 661 482 408 e-mail: [email protected], www.wszechswiat.ptpk.org Wydawca Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Kraków, ul. Podwale 1 m.2 Projekt i skład Artur Brożonowicz, [email protected] Druk Drukarnia Printgraph, tel. 14 663 07 50, www.printgraph.pl Nakład 700 egz. PISMO POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA WYDAWANE PRZY WSPÓŁUDZIALE: AKADEMII GÓRNICZO-HUTNICZEJ, MINISTERSTWA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO, POLSKIEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI TOM 118 KWIECIEŃ – MAJ – CZERWIEC 2017 ZESZYT 4–6 ROK 135 2640–2642 PAMIĘCI PROFESORA JERZEGO VETULANIEGO Stanisław Knutelski, Barbara Morawska-Nowak, Irena Nalepa, Ryszard Tadeusiewicz, Elżbieta Pyza, Maria Śmiałowska (Kraków) Jerzy Adam Gracjan Vetulani (ur. 21 stycznia ... jeśli sobie nieświadomie postanowię, iż przejdę 1936 w Krakowie, zm. 6 kwietnia 2017) psycho- przez jezdnię, może to – jak i inne działania – skoń- farmakolog, neurobiolog, biochemik, profesor czyć się katastrofą. Bo co, jeśli na tej drodze w ostat- nauk przyrodniczych, członek Polskiej Akademii niej sekundzie pojawi się samochód? ... Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności. (Marcin Rotkiewicz: Mózg i błazen. Rozmowa z Jerzy Vetulanim. Wołowiec 2015, s. 128) W czwartek 6 kwietnia 2017 w godzinach wie- czornych zmarł w wieku 81 lat prof. dr hab. Jerzy Ve- tulani. Stało się to w Centrum Urazowym Medycyny Ratunkowej i Katastrof Krakowskiego Szpitala Uni- wersyteckiego. W szpitalu przebywał od czwartku 2 marca 2017, po tym, jak został potrącony przez sa- mochód i odniósł poważne obrażenia, wracając pie- chotą z Instytutu Farmakologii PAN ulicą Zielony Most do pętli tramwajowej w Bronowiczach. Odszedł od nas wybitny naukowiec, nauczyciel akademicki i przyjaciel młodzieży oraz populary- zator nauki i nasz dobry Kolega i przyjaciel. Profe- sor Vetulani związany był od wielu lat z Oddziałem Krakowskim Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika (PTPK) i był jego wiceprezesem w latach 1984–2016. Za zasługi dla tego Towarzy- stwa prof. Vetulani otrzymał Złotą Odznakę w 1986 r., a w 1996 r. został jego członkiem honorowym. Związany był też przez lata z wydawanym przez PTPK czasopismem popularno-naukowym Wszechświat, najstarszym polskim czasopismem popularyzującym wiedzę przyrodniczą. Działalność 88 ARTYKUŁY Wszechświat, t. 118, nr 4 ̶ 6 /2017 popularyzatorska prof. Vetulaniego miała swoje po- profesorem Małopolskiej Wyższej Szkoły im. J. Die- czątki w latach 60. XX w., gdy zaczął publikować tla, gdzie prowadził zajęcia z kosmetologii w aspek- artykuły przyrodnicze i drobne notki edukacyjne cie neurobiologicznym. w tym czasopiśmie. Później, w 1981 roku, został re- Największą pasją życiową pana Profesora była daktorem naczelnym Wszechświata i pełnił tę funkcję chyba popularyzacja nauki, której był niemal cał- do 2002 r. Przez kolejne lata (od 2003 do kwietnia kowicie oddany. Już w latach 60. XX w. publikował 2011) był przewodniczącym, a następnie (do chwi- krótkie teksty w najstarszym czasopiśmie polskim li tragicznej śmierci) wiceprzewodniczącym jego Wszechświat, poświęconym upowszechnianiu wiedzy Rady Redakcyjnej. Bez przesady można powiedzieć, przyrodniczej. Swoje artykuły podpisywał z reguły że przeprowadził to czasopismo przez trudne czasy. własnym imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem Najpierw okres stanu wojennego, a następnie przez J. Latini, prawdopodobnie na cześć swojej mamy Ire- najtrudniejszy dla tego typu towarzystwa naukowe- ny z domu Latinik. Potem w 1981 r. został redaktorem go okres transformacji ekonomicznej w latach 90. tego czasopisma i funkcję tę pełnił ponad 20 lat do XX w. Mariaż prof. Vetulaniego z Wszechświatem 2002 r. O nauce profesor Vetulani potrafił pisać i mó- trwał nieprzerwanie do ostatnich dni jego życia. Do wić w przystępny i pasjonujący sposób, jak mało kto, końca pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Rady a na jego odczyty, wykłady i pogadanki przychodziły Redakcyjnej czasopisma i współredagował dział zawsze tłumy osób, czy to podczas spotkań wtorko- Wszechświat przed 100 laty, przemianowany potem wych (raz w miesiącu) Oddziału Krakowskiego PTP na Wszechświat sprzed wieku. Są w nim przytaczane im. Kopernika, czy w trakcie współorganizowanego fragmenty XIX-wiecznych tekstów opublikowanych przez nasze Towarzystwo i Uniwersytet Jagielloński na łamach tego czasopisma w różnych latach. corocznego cyklu „Tygodnia Mózgu” w Krakowie, Był profesorem nauk przyrodniczych (psychofar- gdzie 18 marca br. miał wygłosić wykład pt. „Neuro- makolog, neurobiolog, biochemik), kierownikiem biologiczne podstawy altruizmu i współpracy”. Nie- Zakładu Biochemii (1976–2006), zastępcą dyrektora stety leżał już w tym czasie w szpitalu, po wypadku, ds. naukowych (1994–2001), a od