PeterGreenaway’s TheDraughtsman’sContract Overkijken,lezen,zienenbegrijpen –RijsbrechtVerschaffel– DezeuiteenzettingonderzoekthetcentralethemainPeter Greenaway’sTheDraughtsman’sContract.Hetdoelisomde filmtezienalseen‘kristallisatie’vanéénvandebelangrijkste onderwerpenhetoeuvrevanderegisseur:hoewijdewereld, zien,voorstellenenbegrijpen. Vertrekkendvaneenalgemeenbetoogover‘koken,kijkenen kunst’,overhetbelangvanklaretaalinkunstkritiek,vervolgt deargumentatieintweedelen:deel1behandeltde gebeurtenissendie–mijnsinziens–Greenaway’sevolutieals kunstenaarhetsterksthebbengetekend;deel2iseenanalyse vandefilmTheDraughtsman’sContract,dieverderbouwtop Greenaway’swereldvisieomschrevenindeel1.Dezeanalyse bespreekthoeGreenaway’sfilmsdewereldvoorstellen,en hoehijindezefilmvanhetbegriprepresentatieeen hoofdpersonagemaakt. 1 Overkoken,kijkenenkunst.Terinleiding Kokeniseenduidig.Indekeukenkanjeeenhandeling,ofhetproductvandiehandeling,beschrijvenmet ééndaarvoorpassendwoord–ofmeerderedaarvoorpassendewoorden.Kunstis‘meerduidig’, ‘veelduidig’,allesbehalveeenduidig.Enkijkenisdatook:watwezieninéénblik,inéénkijk,kunnenwe beschrijvenmeteenveelheidvanwoorden.Indekeukenhanterenweeenconcretewoordenschat,ieder woordduidteenspecifiekdeelvandedirectewerkelijkheid.Hetjuistewoordstaathieropdejuisteplaats, degebruiktewoordenschatispassend–kanpassendzijn.Eenkookboekisgeenplaatsvoorraadsels. Inpratenoverkunstkanergeensprakezijnvan‘hetjuistewoordopdejuisteplaats’.Wantkunstisgeen puzzeldiepast,geenreceptdatjecorrectkanklaarmaken,maareengemeenplaatsvoordiscussieover ideeënenbetekenissen.Taalishier‘abstract’,reflexief.Woordenstellenhiernietwatonmiddellijk aanwezigis,maarzijntekensdiegelezenengeïnterpreteerdmoeten(ofkunnen)worden.Indestriktezin istaalvanzelfsprekendaltijdeenabstracteconstructie.Dewoordenzijnaltijdietsandersdandedingen,en elkbegripvandewerkelijkheidisaltijdeenvoorstelling,enduseenconstructie.Dewaardevandetekens diedezevoorstellingsamenstellenisafhankelijkvanhunplaatsbinneneenrepresentatiesysteemenvan hetverschiltotanderetekens(ennietvaneenrechtstreeksaanduidenvaneenobject).Letters,woorden– enookbeelden–zijntekenswaarmeedemensbetekeniscreëert.Enwatistaalalsnieteenconstructie vantekenswaarmeewedeconcretewerkelijkheid‘vastgrijpen’enbegrijpen?Welopenrondin,kijken naar,denken,pratenenschrijvenoverdewerelddieonsomringt.Wezieniets,wekijken,welezenenwe begrijpen.Zostructurerenwecontinuonzeonmiddellijke,concreteomgeving.Wegrijpendewerkelijkheid vastmettaligetekens,verspreidenbetekenisrondomons,engevendewereldzin(metonzewoorden). “Inzekerezinbouwenmijnfilmsenerzijdssystemenopenanderzijdsmakenzijdietweeuurlang belachelijk.Uzultmoetentoegeven,datvelestructurendiewijopbouwen–hetalfabet, getalstructuren,tijdperkenenzovoort–allemaalschijnsystemenzijn;zeermerkwaardige uitvindingen,dievoordeorganisatievanonsleventochergbelangrijkzijn.” –PeterGreenaway1 Grasduinenddoordeveleessays,artikels,boekeneninterviewsdieerover,dooreninsamenwerkingmet Greenawayzijngeschreven,stootjevaakopdezelfdegrotewoorden.Groothierindezinvan‘groots’, ‘belangrijk’,‘gewichtig’.Algemene,abstractetermenmeteenzekeraura.Woordenwaarvandebetekenis doorgaansbreedenvoorinterpretatievatbaaris,waaroverveelgediscussieerdis–enwaarvaneen interpretatiesteedsnoodzakelijkis.‘Meerduidige’woordenzoalsallegorie,avantgarde,barok, beschouwing,cultuur,enigma,kunst,medium,modernisme,natuur,neobarok,postmodernisme,systeem, theatraliteit,totaalkunst,vorm,…Nietallesiseenduidig,enbijgevolgkannietallessimpelwegvertaald wordenindeobjectgerichtewoordenschatvaneenzesjarige.Grotewoordenzijnnodig,om‘groteen abstracteideeën’bespreekbaartemaken,omdiegedachtentebundelenente‘vatten’indaarvoor gecreëerdedefinieerbare–enbijgevolgopnieuwverklaarbare–begrippen.Dezewoordenzijnmeerduidig, omdatzenietietsconcreet,‘tastbaar’,aanduiden–enalderestuitsluiten–maarproberenvaneenidee samentevatten.Iedereenhoudtvangrotewoordenomdatzegetuigenvaneenzekerekennisendaarmee ‘geleerdheid’,enomdatzedaardooreenzekereindrukmaken.Wevoelenonsgoed,trotsentevreden wanneerweonsmetgrotewoordenkunnenonderscheiden.Maarnietenkeldaarom.Mensenhoudenvan schoonheid,enweinigismooier–‘passender’–danhetjuiste(grote)woordopdejuisteplaats,datwil zeggen:daneen‘gelukte’representatieofvoorstelling. 1 Walder,Martin,BesessenvonderIdeedesKatalogisierens.GesprächmitPeterGreenaway.Filmbulletin,5,1989,p.20. 2 Denken,sprekenenschrijvenoverkoken,isniethetzelfdealsdenken,sprekenenschrijvenoverkunst.Niet alleenomwillededuidelijkeverschillenincontextentaalregister,maarookomdathetonderwerponstaal bewustzijnbeïnvloedt.Hetveranderthoeweonsvandetaalbewustzijn.Stellendatgoedekunst meerduidigis,wildaaromnietzeggendatpratenoverkunst,ofeenspecifiekkunstwerk,onverstaanbaar moetofmagzijn.Ennogminderdateralleenmaarbewonderendgezwegenkanworden,enniet nagedacht,gepraatofgeschrevenmagworden.Een‘handelingbinnendekunsten’,ofhetresultaatvandie handeling–eenkunstwerk–kanergeenvoudigzijn.Wekunneneenkunstwerkbeschrijvenzonderde discoursteoverladenmet‘grote’veelduidigewoorden,enzonderdetaalhopeloosingewikkeldtemaken. Maarwemogennooitvergetendatervaneenkunstwerknietéén‘passende’beschrijvingbestaat.Ook zesjarigenkunnenpratenendenkenoverkunst.Netomdateenkunstwerkintrinsiekmeerdere beschrijvingentoelaatishetonmogelijkoméénvandiebeschrijvingenalsjuist(er),correct(er)te beschouwendandeandere.Omdat,tochzekeralshetovermodernekunstgaat,nochhetwerk,nochhet betoogeenvoorgeschrevenstelselvanregelskent. Hetschrijvenoverbeeldendekunstisnietopzoeknaardaténejuistwoord,maarweetdatervelezijndie kunnen‘passen’.Hettaalgebruikishiernietconcreet,maarwelrelatief,reflexief,ofookallegorisch.Ditnet omwillevandeveelduidigheidvandekunstendespecificiteitvanhetbeeld.Omdatdekunstenhet artistiekebeelddewoordenschatopenbrekenennietafbakenen,omdat–goede–kunstaanzettotdenken (watniethetzelfdeisalseengedachtehapklaaraanbieden),omdatzeallegorieis.Eenkunstwerkiseen verwezenlijktidee,eenuitgebeeldeofverbeeldegedachte,eenrepresentatie.Eenideewordteenbeelden kanzobuitendetaalombestaan.Eenbeeldendkunstwerkiseenideeaanschouwelijkgemaaktinde wereldvandedingen.Wekunnenhetkunstwerkbeschrijvenenbesprekenmettaal,maarwoordenzullen steedstekortschietenomhetraadseloptelossendateenenkelkunstwerkkanzijn.Allewoordengebruikt omeenwerktebesprekenoftebeschrijven–omhetwerkvasttegrijpen,hetwerk(samen)tevatten– zullenophunbeurtnieuwegedachtenoproepen,nieuweenanderevragendoenrijzen,nieuweideeën creëren.Goedekunstkannietgevatworden,omdatzeeenallegorieisvaneengedachtedieweniet kennen.Kunstkanzotegelijkertijdverwarringzaaienenverduidelijkingbrengen,netomdatzeallegorieis. Omdateenkunstwerkaltijdook‘overietsanders’gaatdanwatwezien,omdathettotdeverbeelding spreekt,zoals–enopdezelfdemanierals–deallegorie. HetprachtigewoordallegorieisafkomstigvanhetGrieksenbetekentletterlijk‘anderszeggen’.Hetwoord iseensamenstellingvantweewoorden,allos–‘deander’ofook‘anders’–enagoreuein–‘inhetopenbaar spreken’:deopenbareomroeperdiehetnieuwsopdeagora‘demarkt,hetplein’verspreidonderde gegadigden.Watdemetafoorisenkanbinnendetaal,isofkandeallegoriezijnindebeeldendekunsten: eenmanieromideeën,abstractebegrippen,teverbeelden,enviaeenbeeldtotleventewekken.Ideeën kunnen(ver)tonen,zichtbaarmaken.IndeklassiekeoudheidgebruikendeGriekenenlaterdeRomeinen deallegorieintheater:acteursspelenallegorischefigurenenkruipenzoindehuidvan(grote)morele begrippenzoals‘jaloezie’,‘lust’,‘vrede’en‘recht’.Zijmakenopdiemanierdezeonzichtbarecognitieve begrippen–ideeën–aanschouwelijk,(her)kenbaarenherinnerbaar.Watwekunnenzien,kunnenwe bekijken,lezen,begrijpenenkennen.Indemiddeleeuwse–envooraldandereligieuze–kunstwordtde allegoriegereduceerdtotverbeeldingenvandeugdenenondeugdeninopvoedendeverhalendieeen bepaaldemoraalprediken.DittotdatindeLateRenaissanceenBarok,samenmetdegeboortevande figuurvandekunstenaarendiensbeeldbewustzijn,deallegorieaanverlorenterreinterugwint.Demens beseftindieperiodedatbetekenissennietbestaan,maargecreëerdworden.Werealiserendatdie betekenissenconstructieszijngebouwdmettekensdiekunnengemanipuleerdwordenendateen perspectief,standpunt,ofkijk,debetekenisvandietekenskanbeïnvloedenenveranderen.Deevolutie vandebetekenisvanwoordendoorheendegeschiedenis,waarwoordenvandaankomenenwaar, 3 wanneerenwaaromzevanbetekenisveranderden,isnietonbelangrijk,omdatzediecontextmetzich meedragen.KijkendnaarenpratendoverGreenaway,diezelfergveelbelanghechtaandedieptevantaal inzijndialogenvoldubbelebodemsenverborgenverwijzingen,mogenweditnietvergeten. In‘ilgustoeilmetodo’heteerstehoofdstukvanL’etàneobarocca(1987)noemtsemioloogOmarCalabrese deze‘grotewoorden’metbehulpwaarvanwijonzeinterpretatiesformulerenparolechiave, sleutelwoorden.Hijprobeertinditboekdegustovanonzetijdteduiden,de‘smaak’–indebredezinvan hetwoord.Eénvandeeerstevragendiehijalwaarschuwendstelt,isofhetaldannietcorrectisomeen tijdperkteduiden,tebestempelen,aandehandvanenkeledaarvanopvallendekenmerken:“Inde geschiedenisvandesmaakofvandestijlenwordenperiodesvaakbenoemdaandehandvan sleutelwoordendiedezeinzeergrotematevereenvoudigenenabstractmaken.”2Hijgaatverderenstelt dat“dergelijkevereenvoudigingennietdienentoteenbeterbegripvandecultuurgeschiedenis,ergernog, zevervlakkencultuurtotformalismendienogweinigofnietsmetderealiteittemakenhebben,enin krachttekortkomen.[…]Geenenkelmomentindegeschiedeniskan,bovendien,gereduceerdwordentot éénenkel‘etiket’omdatdegeschiedeniseensamenloopisvanverschillende,tegenstrijdigeencomplexe gebeurtenissen.Gebeurtenissendievaakonmeetbaarzijnenopgeenredelijkemaniermetelkaarkunnen vergelekenworden.”3Calabreseschrijfthierovergebeurtenissenengeschiedschrijving,enperuitbreiding overzijneigenanalysevandetijdwaarinweleven.Maarwathijzegtgaatevengoedopvoorkunstkritiek.