UNIWERSYTET WARSZAWSKI Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Łukasz Błąd SATYRA POLITYCZNA W FESTIWALOWYCH I TELEWIZYJNYCH PROGRAMACH GRUP KABARETOWYCH W LATACH 1989-2007 Rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Jerzego Chłopeckiego Warszawa 2013 WSTĘP ...................................................................................................................................... 4 ROZDZIAŁ I .......................................................................................................................... 10 KOMIZM, SATYRA, SATYRA POLITYCZNA – UJĘCIE TEORETYCZNE ............. 10 1.1. Teoria komizmu – zagadnienia podstawowe .................................................................... 10 1.1.1. Główne problemy teorii komizmu ................................................................................ 10 1.1.2. Koncepcje i klasyfikacje komizmu ............................................................................... 13 1.1.3. Komizm, śmieszność, humor, dowcip – aspekty pojęciowe ......................................... 24 1.2. Satyra ................................................................................................................................... 33 1.2.1. Satyra – zagadnienia ogólne .......................................................................................... 33 1.2.2. Satyra a komizm i humor .............................................................................................. 37 1.2.3. Postawa satyryczna: humorysta a satyryk ..................................................................... 41 1.2.4. Cechy i funkcje satyry ................................................................................................... 46 1.3. Komizm i satyra a polityka ................................................................................................ 54 1.3.1. Zjawiska komiczne w polityce – karnawalizacja życia politycznego ........................... 59 1.3.2. Cechy i funkcje komizmu w życiu politycznym ........................................................... 61 1.3.3. Dyskredytacja komiczna w polityce .............................................................................. 65 1.3.4. Komizm polityczny w formach artystycznych – satyra polityczna ............................... 71 ROZDZIAŁ II ......................................................................................................................... 77 TRADYCJA SATYRY POLITYCZNEJ W POLSCE ....................................................... 77 2.1. Najdawniejsza satyra polityczna ........................................................................................ 77 2.2. Satyra polityczna pod zaborami ........................................................................................ 82 2.3. Międzywojenna i wojenna satyra polityczna .................................................................... 85 2.4. Satyra polityczna w okresie PRL – charakterystyka ogólna ........................................... 88 2.4.1. Satyra polityczna w okresie dominacji socrealizmu ..................................................... 94 2.4.2. Satyra polityczna PRL w latach 1956-1989 .................................................................. 98 2.5. Satyra polityczna w Polsce po 1989 r............................................................................... 101 ROZDZIAŁ III ..................................................................................................................... 114 SATYRA POLITYCZNA W KABARECIE ...................................................................... 114 3.1. Definicja, forma i początki kabaretu ............................................................................... 114 3.2. Opozycyjny charakter kabaretu ...................................................................................... 118 3.3. Początki kabaretu (w tym politycznego) w Polsce .......................................................... 121 3.4. Satyra polityczna w kabaretach międzywojennych ....................................................... 123 3.5. Polityczna szopka satyryczna ............................................................................................. 130 3.6. Satyra polityczna kabaretów w PRL ............................................................................... 133 3.7. Kabaret a satyra polityczna po 1989 r. ............................................................................ 150 2 ROZDZIAŁ IV ..................................................................................................................... 170 FESTIWALE I PRZEGLĄDY KABARETOWE ............................................................. 170 4.1. Funkcje festiwali i przeglądów kabaretowych ................................................................ 177 ROZDZIAŁ V ....................................................................................................................... 183 KABARETOWE I SATYRYCZNE PROGRAMY TELEWIZYJNE W POLSCE ...... 183 5.1. Programy rozrywkowe w telewizji – kwestie gatunkowe .............................................. 183 5.2. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne w PRL ............................................... 187 5.2.1. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne w latach ’50. i ’60. .......................... 189 5.2.2. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne w latach ’70. i ’80. .......................... 192 5.3. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne po 1989 r. .......................................... 198 5.3.1. Funkcjonowanie telewizji w Polsce po 1989 r. – uwarunkowania ............................. 198 5.3.2. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne w latach 1989-1998 ........................ 201 5.3.3. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne w latach 1999-2007 ........................ 208 5.3.3.1. Relacje pomiędzy środowiskiem kabaretowym a TVP ........................................................... 208 5.3.3.2. Ingerencje telewizji w programy kabaretowe .......................................................................... 222 5.3.3.3. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne w telewizji publicznej ................................. 230 5.3.3.4. Telewizyjne programy kabaretowe i satyryczne w stacjach komercyjnych ............................ 241 ZAKOŃCZENIE .................................................................................................................. 245 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................. 248 SPIS TABEL ......................................................................................................................... 270 SPIS WYKRESÓW .............................................................................................................. 272 SPIS ILUSTRACJI .............................................................................................................. 272 ANEKS .................................................................................................................................. 273 3 WSTĘP WSTĘP . Kazimierz Żygulski w swoim znanym studium socjologicznym komizmu stwierdza, że „potoczna obserwacja współczesnego życia politycznego, działalność instytucji, organizacji i grup politycznych oraz reprezentujących je osób, a także funkcjonowanie opinii publicznej zainteresowanej sprawami politycznymi uczy, iż komizm w tej dziedzinie odgrywa rolę ogromną”. Zdaniem tego autora, komizm taki jest podstawą bytu szopki, farsy i kabaretu politycznego1. Tematyka polityczna, w tym satyra o takim charakterze, pojawiła się i znalazła swoje miejsce w kabarecie bardzo szybko, zaraz po wyodrębnieniu się tej dziedziny sztuki. Ta tradycja została też przyjęta przez polskie kabarety powstające na początku XX w., a następnie twórczo rozwinięta poprzez wypracowanie oryginalnych form, jak i specyfiki, wynikającej z uwarunkowań społeczno-politycznych czy historycznych. Imponujący jest też dorobek radia i telewizji w zakresie audycji opartych na komizmie, gdyż media te od początku funkcjonowania zaadaptowały do swoich warunków tego typu twórczość, sprawnie rozwijając własne formy i gatunki. Periodyzacja dziejów polskiego kabaretu wykorzystuje cezury przełomów polityczno- społecznych, wyznaczających kontekstowe ramy jego funkcjonowania w poszczególnych okresach. Ponadczasowość w obrębie komizmu jest raczej domeną humorystyki, satyra natomiast w większości przypadków ma charakter doraźny, co nie wyklucza oczywiście zarówno długotrwałego oddziaływania tekstów satyrycznych, jak i utraty walorów komicznych przez artystyczne przetworzenia humorystyczne. Twórczość komiczna (w tym kabaretowa), zwłaszcza satyryczna (szczególnie z odniesieniami do polityki), w znacznym stopniu formatowana jest przez przypisane do miejsca i czasu uwarunkowania systemowe, ale też na zasadzie zwrotnego wektora, charakteryzuje ten system, dostarczając o nim określonych informacji. W przypadku satyry kluczowa jest też postawa jej autora, który powinien wspierać lub zwalczać, w pewien sposób określać się po którejś ze stron. Może on jednak z jakichś względów rezygnować z tego typu zaangażowania i przesuwać się na niejednoznaczne pozycje humorystyczne. Takie wybory, mające swoje wewnętrzne, ale i zewnętrzne przyczyny, zostają odzwierciedlone w twórczości, co również składa się na wartość informacyjną o realiach, w których funkcjonował autor oraz jego utwory. 1 K. Żygulski, Wspólnota śmiechu. Studium socjologiczne komizmu,