Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku DIALEKTOLOGIA SŁOWIAŃSKA TOM II pod redakcją Doroty K. Rembiszewskiej KOMITET ORGANIZACYJNY KONFERENCJI Dynamika gwar słowiańskich w XXI wieku w kontekście dziedzictwa narodo- wego i kulturowego, Warszawa, 11–13.06.2015 r., zorganizowanej przez Fundację Slawistyczną, Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk przy współudziale Instytutu Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie. dr hab. Dorota Krystyna Rembiszewska, prof. IS PAN Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, przewodnicząca komitetu organizacyjnego mgr Elżbieta Aftowicz Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, sekretarz komitetu organizacyjnego dr Jerzy Gmitruk Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa prof. dr hab. Zbigniew Greń Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej, Uniwersytet Warszawski dr hab. Irena Jaros, prof. UŁ Zakład Dialektologii Polskiej i Logopedii, Uniwersytet Łódzki prof. dr hab. Halina Karaś Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii, Uniwersytet Warszawski doc. dr Karmen Kenda-Jež Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovša, Ljubljana prof. dr Motoki Nomachi Hokkaido University Graduate School of Letters, Sapporo prof. dr hab. Janusz Siatkowski Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej, Uniwersytet Warszawski dr hab. Kazimierz Sikora Katedra Historii Języka i Dialektologii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków dr Wojciech Walczak Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, Białystok INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku pod redakcją Doroty Krystyny Rembiszewskiej Warszawa 2017 Seria: Dialektologia słowiańska Tom 2 Recenzowali dr hab. Stanisław Cygan, prof. UJK, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce prof. dr hab. Feliks Czyżewski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Publikacja finansowana ze środków Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk w ramach badań statutowych. Korekta streszczeń angielskich Jakub Ozimek Skład i łamanie Dariusz Górski Projekt okładki Dariusz Górski Zdjęcia na okładce pochodzą ze zbiorów Doroty K. Rembiszewskiej, Siergieja Skorwida, Petera Weissa. Tekst został opracowany za pomocą systemu zapisowego ZRCola (http://ZRCola.zrc-sazu.si), stworzonym w Centrum Naukowo-Badawczym Akademii Nauk i Sztuki w Słowenii (http://www.zrc-sazu.si) przez Petera Weissa. Copyright © by Dorota Krystyna Rembiszewska & the respective authors This is an Open Access book distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 PL License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution, commercial and noncommercial, provided that the book is properly cited. ISBN 978-83-64031-68-7 ISBN (wersja cyfrowa) 978-83-64031-69-4 Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk ul. Bartoszewicza 1b/17 00-337 Warszawa tel. 22 826 76 88 [email protected] www.ispan.waw.pl DYNAMIKA ROZWOJU GWAR SŁOWIAŃSKICH W XXI WIEKU pod red. Doroty K. Rembiszewskiej, Warszawa 2017 SPIS TREŚCI Przedmowa . 7 DYNAMIKA GWAROWYCH SYSTEMÓW LEKSYKALNYCH I GRAMATYCZNYCH Natalia Ananiewa, Dynamika rozwoju w polskich gwarach wyspowych na Syberii . 11 Siergiej Skorwid, Do typologii zachodniosłowiańskich gwar przesiedleńczych w Rosji. 19 Piotr Bartelik, Dynamika rozwoju kaszubskiego systemu temporalnego – archaicz- ność a kontakty językowe . 41 Michal Vašíček, Dynamika vývoje rusínských nářečí na území Slovenska a Ukrajiny na příkladě předložek . 59 Тетяна Ястремська, Динаміка семантичних змін у гуцульських говірках 81 Софија Милорадовић, Валентность этнодиалектных глагольных лексем в сфере обрядового питания сербского населения в Воеводине . 97 Renata Marciniak-Firadza, Leksykalne i słowotwórcze zróżnicowanie nazw określających człowieka wolno i niedbale pracującego w gwarach pogra- nicza małopolsko-mazowieckiego . 107 Dorota Krystyna Rembiszewska, Zmiany w systemie gospodarowania i warun- ków życia na wsi a dynamika gwar na północnym Podlasiu . 117 Irena Jaros, Ginące zawody – ginące słowa? . 129 RESIDUA GWAR WE WSPÓŁCZESNEJ SŁOWIAŃSZCZYŹNIE Martina Ireinová, Mluva v českých městech a nivelizační procesy v tradičních dialektech. 141 Janusz Siatkowski, Co zostało z dialektu czeskiego w okolicy Kudowy? . 147 Kazimierz Sikora, Zagadnienie trwałości gwarowego słownictwa w języku młodych mieszkańców wsi (na przykładzie kilku gwar południowej Małopolski) . 157 6 Spis treści Dorota Paśko-Koneczniak, Dialektyzmy leksykalne w polskiej gwarze wsi Wierszyna na Syberii . 169 Małgorzata Krystyna Frąckiewicz, Gwara łomżyńska w tekstach gwarowych i w żywej mowie współczesnych mieszkańców ziemi łomżyńskiej . 179 GWARY W PRZESTRZENI INTERNETOWEJ Bartosz Cemborowski, Moda językowa na gwary wielkopolskie wśród użyt- kowników portalu społecznościowego Facebook . 195 Anna Momot, Dialekt śląski na Facebooku . 207 Błażej Osowski, Morawski język literacki – lokalna odmiana czeskiego czy język internetowy? . 221 Barbara Żebrowska, Perspektywy badań ludowego słownego folkloru dziecię- cego na przykładzie gwar okolic Krakowa. 235 PRZEMIANY WSPÓŁCZESNEJ WSI POLSKIEJ Izabella Bukraba-Rylska, Polska wieś w badaniach socjologicznych, czyli nic nie jest oczywiste. 245 Justyna Górska-Streicher, Dynamika zmian społeczno-ekonomicznych na przykładzie wsi Świerże Górne w powiecie kozienickim w okresie Polski Ludowej . 259 Helena Grochola-Szczepanek, Turystyka w przestrzeni wiejskiej – nowy obraz wsi. Przykład gminy tatrzańskiej . 269 VARIA Barbara Ivančič Kutin, Muzejski predmeti v kontekstu narečnega narativnega gradiva na primeru slovensko-italijanskega projekta ZborZbirk . 289 Łukasz Maurycy Stanaszek, Proces formowania się mikroregionu na przykła- dzie Urzecza. 301 Maria Trawińska, Problem identyfikacji cech dialektalnych w łac ńsko-polskich rękopisach (na przykładzie średniowiecznych ksiąg ziemskich) . 315 Wykaz skrótów . 323 Noty o autorkach i autorach . 325 DODATEK Usłyszeć, czyli poczuć. Warsztaty tradycji ludowych . 335 DYNAMIKA ROZWOJU GWAR SŁOWIAŃSKICH W XXI WIEKU pod red. Doroty K. Rembiszewskiej, Warszawa 2017 PRZEDMOWA Intensywny i szybki rozwój cywilizacyjny w ostatnich dziesięcioleciach zaznaczył swoją obecność we wszystkich dziedzinach życia Europejczyków, zarówno tych żyjących w miastach, jak i tych zamieszkałych z dala od dużych aglomeracji. Przemiany warunków życia i pracy, globalizacja szczególnie jednak uwidoczniły się w środowisku wiejskim. Stąd pomysł na zorganizo- wanie konferencji interdyscyplinarnej, która byłaby okazją do przedyskuto- wania problemów wsi w wielu ujęciach, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień językowych. W konferencji Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku w kontekście dziedzictwa narodowego i kulturowego wzięli udział referenci, reprezentujący różne dziedziny wiedzy i zgodnie z oczekiwaniami organizatorów zasygnalizowali wiele problemów związanych ze zmianami na wsi w krajach słowiańskich na początku XXI wieku. Efektem spotkania językoznawców, socjologów, muzealników, antropolo- gów jest prezentowany zbiór tekstów, pozwalający spojrzeć na zmiany językowe, które obserwujemy obecnie, w szerszym kontekście. Przegląd różnych ujęć dynamiki zmian skłania do refleksji nad wyborem najtrafniejszych i najskutecz- niejszych metod do badania zmian językowych we wsiach całej Słowiańszczy- zny. Zmian zachodzących przecież nierównomiernie w poszczególnych krajach. Dynamika gwar słowiańskich to drugi tom z serii „Dialektologia słowiań- ska”. Mając świadomość arbitralności uporządkowania zbioru tekstów, na który składają się artykuły o różnorodnej tematyce, autorstwa osób reprezentujących wiele dziedzin badawczych, wyodrębniłam kilka działów pozwalających na pewne usystematyzowanie prezentowanego materiału. W rozdziale Dynamika gwarowych systemów leksykalnych i gramatycz- nych znalazły się teksty charakteryzujące zmian w obrębie fonetyki, morfo- logii w gwarach słowiańskich. Omówiono tu m.in. procesy, jakie zachodzą i zachodziły w polskich gwarach przesiedleńczych na Syberii. Przeanalizowano również tendencje rozwojowe niektórych elementów kaszubskiego systemu gramatycznego (temporalnego i diatetycznego). Kolejne artykuły poświęcone są dynamice rozwoju słownictwa: w dialektach rusińskich (na przykładzie przyimków – na pograniczu wschodniej Słowacji i na Zakarpaciu na Ukrainie), 8 Przedmowa w gwarach huculskich na Ukrainie, a także w gwarach podlaskich w pół- nocno-wschodniej Polsce. Inne teksty w tej części dotyczą określonych krę- gów tematycznych (np. nazw zawodów, kuchni obrzędowej) w ujęciu zmian jakościowych leksyki oraz dynamicznego rozumienia semantyki czasowników (jako modeli etnolingwistycznych – etnodialektalnych). Rozdział Residua gwar we współczesnej Słowiańszczyźnie porusza zagadnie- nia trwałości pewnych gwar na różnych obszarach Słowiańszczyzny (m.in. na pograniczu polsko-czeskim, na Syberii) oraz przenikania cech dialektalnych do mowy mieszkańców miast (na przykładzie Czech i Polski północno-wschodniej). Zjawisko, wiążące się ściśle z nowymi technologiami, nowoczesnymi środkami przekazu, jakim jest obecność gwar w portalach społecznościowych (głównie na Facebooku) oraz czasopismach internetowych zostało omówione w rozdziale Gwary w przestrzeni internetowej. W rozdziale Przemiany współczesnej wsi polskiej poruszono m.in. pro- blematykę obrazu wsi w polskiej socjologii, który jest przeniknięty mitami, stereotypami i miejskim szowinizmem. Zawarto tu postulat poszukiwania prawdy o polskiej wsi przez odwrócenie najczęściej