TEZİN ADI : AZERBAYCAN ŞAİRİ SEMED VURĞUN’UN “VAĠİF” ADLI TİYATRO ESERİNİN DİL İNCELEMESİ TEZİN TÜRÜ : Yüksek Lisans ANA BİLİM DALI : Türk Dili ve Edebiyatı TEZİ HAZIRLAYAN : Bayram HAZAR ADIYAMAN/2014 AZERBAYCAN ŞAİRİ SEMED VURĞUN’UN “VAĠİF” ADLI TİYATRO ESERİNİN DİL İNCELEMESİ Bayram HAZAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Yeni Türk Dili Ana Bilim Dalı Başkanı Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Şehrabanı ALLAHVERDİYEVA Adıyaman Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Nisan 2014 iii ÖZET AZERBAYCAN ŞAİRİ SEMED VURĞUN’UN “VAĠİF” ADLI TİYATRO ESERİNİN DİL İNCELEMESİ Bayram HAZAR Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Nisan 2014 Danışman: Prof. Dr. Şehrabanı ALLAHVERDİYEVA Bu çalışma, Azerbaycan halk edebiyatı şairi Semed Vurğun’un “Vaġif” adlı tiyatro eserinin dil bilgisi yönünden incelenmesi amacını taşımaktadır. Çalışmada, tiyatro eserindeki kelimeleri ve cümleleri ses bilgisi, yapı bilgisi ve cümle bilgisi başlıkları altında Türkiye Türkçesiyle olan benzerlikleri ve farklılıkları göz önünde bulundurarak karşılaştırması yapılmıştır. Tiyatro eserinde karşılaştırma yoluyla çözümlemelerin yapılması neticesinde, Azerbaycan Türkçesinin Erzurum-Kars ağzıyla benzerlikler taşıdığı tespit edilmiştir. Bölgesel olarak birbirine yakın bulunan yerlerin kültürlerinin yanı sıra konuştukları dilin de birbiriyle etkileşimde bulunmaları kaçınılmazdır. Bu yönden, eserdeki Azerbaycan Türkçesinin, çoğu bakımdan Türkiye Türkçesiyle benzerliği olduğu görülmektedir. 1937’de yazılmış olan tiyatro eserindeki atasözleri, kelime grupları, Azerbaycan’da hâlâ kullanılmaktadır. Bu bakımdan eser güncelliğini korumaktadır. Anahtar Kelimeler: Tiyatro Eseri 1, Erzurum-Kars Ağzı 2, Türkiye Türkçesi 3, Dil bilgisi 4, Atasözleri 5. iv ABSTRACT LANGUAGE REVIEW OF AZERBAIJAN POET SEMED VURĞUN’S THEATRE WORK “VAĠİF” Bayram HAZAR Department of Turkish Language and Literature Adıyaman University Social Sciences Institute April 2014 Advisor: Prof. Dr. Şehrabanı ALLAHVERDİYEVA This study is intended to examine in terms of grammar of Azerbaijan folk literature poet Semed Vurğun's theatre work “Vaġif” In study, took into account the similarities and differences with Turkey Turkish made compared to words and sencentes under the titles of phonetic, structure and sentence information in the theatre work. As a result of analyzes by comparing in theatre work was defined that Azerbaijan Turkish carried similarities with the dialect in Erzurum-Kars. It is inevitable of close to each other regional language spoken as well as the cultures interact with each other. In this way, in work of Azerbaijan Turkish seem to have similarities with Turkey Turkish in many ways. Proverbs, word groups in the theatre work which was written in 1937 are still used in Azerbaijan. In this regard, work is keep up to date. Keywords: Theatre Work 1, The Dialect in Erzurum-Kars 2, Turkey Turkish 3, Grammar 4, Proverbs 5. v ÖN SÖZ Türkçe, uzun geçmişi ve kullanıldığı geniş coğrafyayla dünya dilleri arasında önemli bir yere sahiptir. Değişik ses, yapı ve cümle şekilleriyle konuşulan Türkçenin lehçe, şive ve ağızlarının anlaşılması bakımından Türkçeyi bilmenin gerekliliği tartışılmazdır. Semed Vurğun’un “Vaġif” adlı tiyatro eserinin dil bilgisi yönünden incelenmesindeki amaç, eserdeki kelimelerin, cümlelerin ses, yapı ve cümle bilgisi yönünden Türkiye Türkçesi ile benzer ve farklı yönlerini belirlemektir. Eserde yer alan kelimelerin çoğu, Erzurum-Kars-Iğdır ağızlarıyla benzerlik taşımaktadır. Bu bakımdan eser, Azerbaycan Türkçesi ile yazılmış olmasına karşın konu ve kişileriyle, Türkiye Türkçesi ile yazılmış eserlere yakın bir yapıdadır. Bu durum, eserin anlaşılmasına katkıda bulunmaktadır. Çalışmamızda, Azerbaycan Türkçesinin ses, yapı ve cümle kuruluşu yönünden Türkiye Türkçesinden, az da olsa, farklılıkları olmasına karşın, Türkiye Türkçesine büyük oranda benzediği görülmektedir. Azerbaycan ve Türkiye’nin sahip olduğu ortak kültür özellikleri, Azerbaycan ve Türk Edebiyatındaki yazılı ve sözlü eserlerine de yansımıştır. Bu bakımdan, her iki edebiyatın tiyatro eserleri yanında diğer eserleri de sosyal kültürü yansıtmak bakımından önemli kaynaklar niteliği taşımaktadır. Tezimin hazırlanma aşamalarında değerli katkılarını esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Şehrabanı Allahverdiyeva’ya teşekkürlerimi sunarım. Adıyaman 2014 Bayram HAZAR vi İÇİNDEKİLER Sayfa TEZ KABUL VE ONAY TUTANAĞI…………………………………….. i TEZ ETİK VE BİLDİRİM SAYFASI………………………………………. ii ÖZET.…….………………………………………………………….…………... iii ABSTRACT………….…………………………….……………………………. iv ÖN SÖZ……………………………………..…………………...………...…….. v İÇİNDEKİLER…………...…………………..……………………………......... vi KİRİL/LATİN ALFABESİ……....……………………………….…..………… xii KISALTMALAR LİSTESİ…………………………………………...……….. xiv İŞARETLER LİSTESİ………………………………………………………… xv ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ………...………………….……………..……… xv BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ………………………………………………………………………… 1 1.1. Konu………………………………………………………………… 1 1.2. Amaç………………………………………………………………… 1 1.3. Yöntem………………………………...…………………………….. 1 1.4. Azerbaycan Adı……………..……………..………........................ 2 1.5. Azerbaycan Türklerinin Tarihi……………………………………. 2 1.6. Azerbaycan Türkçesi……………………………….……………... 3 1.7. Azerbaycan Edebiyatı………………………………………………. 4 1.8. Azerbaycan Cumhuriyeti…………………………………………... 5 İKİNCİ BÖLÜM 2. YAZAR VE ESER HAKKINDA BİLGİ…………………………………… 6 2.1. Semed Vurğun………………….…………………………………… 6 2.2. “Vaġif” Tiyatro Eseri………………………………………………. 8 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. SES BİLGİSİ………………………………………………………………… 10 3.1. Ünlüler……………………………………………………………… 10 3.1.1. ѐ (ә)………………………………………………………… 11 3.1.2. Uzun Ünlü (â)………………………………………............ 11 3.1.3. Ünlü Uyumları……….…………………………………… 11 vii 3.1.3.1.Büyük Ünlü Uyumu…..………………………… 12 3.1.3.2.Küçük Ünlü Uyumu……..……………………… 12 3.1.4. Kalınlık-İncelik Uyumu….…..………………………….. 12 3.1.4.1. Kalınlık İncelik Uyumunu Bozan Kelimeler…. 12 3.1.5. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu….…………........................ 13 3.1.6. Ünlü Değişmeleri……….……………..……..…………... 13 3.1.6.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi......….……………… 13 3.1.6.2.İnce Ünlülerin Kalınlaşması……...…………… 14 3.1.6.3.Geniş Ünlülerin Daralması………..………….. 15 3.1.6.4. Dar Ünlülerin Genişlemesi……………………. 15 3.1.6.5. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması..…………….. 16 3.1.6.6. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi...…………….. 16 3.1.7. Ünlü Düşmesi…………………………………………….. 17 3.1.8. Ünlü Türemesi……………………………………………. 17 3.1.8.1. İçte Türeme…………………………………….. 17 3.2. Ünsüzler………………………...……………..………………… 17 3.2.1. Türkiye Türkçesinde Bulunmayan Ünsüzler…………… 18 3.2.2. Ünsüz Değişmeleri…………….…………………………. 18 3.2.2.1. Sedalılaşma………………...…………………… 18 3.2.2.2. Sedasızlaşma……………………………………. 19 3.2.2.3. Sızıcılaşma………………………...……………. 19 3.2.2.4. Diğer Ünsüz Değişmeleri………………………. 20 3.2.3. Ünsüz İkizleşmesi…………….…………………………… 20 3.2.4. Ünsüz Düşmesi………….………………………………… 21 3.2.4.1. Ön Seste Ünsüz Düşmesi………………………. 21 3.2.4.2. Orta Seste Ünsüz Düşmesi…………………….. 22 3.2.5. Ünsüz Türemesi………………………………………….. 22 3.2.5.1. İçte Türeme……………………..……………… 22 3.2.6. Ünsüzlerde Göçüşme (Metatez)……….………………... 22 3.2.7. Hece Kaynaşması………………………………………… 23 3.2.8. Ünsüzlerin Genel Özellikleri…..………………………… 23 viii DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. YAPI BİLGİSİ……………………..…………………………………........... 25 4.1. İsimler………………………………………………………………. 25 4.1.1. İsim Yapım Ekleri..………………………………………. 25 4.1.1.1. İsimden İsim Yapım Ekleri…………………… 25 4.1.1.2. Fiilden İsim Yapım Ekleri……………………. 27 4.1.2. İsim Hâl Ekleri…………………………………………… 29 4.1.2.1. Yalın Hâl………………………………………… 29 4.1.2.2. İlgi Hâli…………………………………………. 29 4.1.2.3. Belirtme Hâli…………………………………… 29 4.1.2.4. Yönelme Hâli…………………………………… 30 4.1.2.5. Bulunma Hâli…………………………………… 30 4.1.2.6. Ayrılma Hâli……………………………………. 30 4.1.2.7. Eşitlik Hâli……………………………………… 31 4.1.2.8. Vasıta Hâli……………………………………… 31 4.1.3. İyelik Eki…………………………………………………. 31 4.1.4. Çokluk Eki………………………………………………… 32 4.1.5. Soru Eki…………………………………………………… 32 4.2. Fiiller………………………………………………………………… 32 4.2.1. Fiilimsimler………………………………………………. 32 4.2.1.1. İsim-Fiiller………………………………………. 32 4.2.1.2. Sıfat-Fiiller……………………………………… 33 4.2.1.3. Zarf-Fiiller………………………………………. 34 4.2.2. Fiil Yapım Ekleri………………………………………… 36 4.2.2.1. İsimden Fiil Yapım Ekleri……………………. 36 4.2.2.2. Fiilden Fiil Yapım Ekleri……………………… 37 4.2.3. Haber Kipleri……………………………………………… 38 4.2.3.1. Şimdiki Zaman………………………………….. 38 4.2.3.2. Görülen Geçmiş Zaman………………………. 39 4.2.3.3. Öğrenilen Geçmiş Zaman…………………...... 39 4.2.3.4. Geniş Zaman…………………………………… 40 4.2.3.5. Gelecek Zaman………………………………… 40 4.2.4. Dilek (Tasarlama) Kipleri……………………………….. 40 4.2.4.1. İstek Kipi................................................................ 41 ix 4.2.4.2. Emir Kipi……………………………………….. 41 4.2.4.3. Şart Kipi………………………………………… 41 4.2.4.4. Gereklilik Kipi………………………………….. 41 4.2.5. Birleşik Fiiller……………………………………………. 42 4.2.5.1. Anlamca Kalıplaşmış Birleşik Fiiller…………. 42 4.2.5.2. Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik Fiiller……… 42 4.2.5.3. Kurallı Birleşik Fiiller………………………….. 43 4.2.6. Ek Fiil……………………………………………………… 43 4.3. Sıfat…………………………………………………………………. 43 4.3.1. Niteleme Sıfatları………………………………………… 43 4.3.2. Belirtme Sıfatları………………………………………… 44 4.3.2.1. İşaret Sıfatları………………………………….. 44 4.3.3. Sayı Sıfatları……………………………………………… 44 4.3.3.1. Asıl Sayı Sıfatları………………………………… 44 4.3.3.2. Sıra Sayı Sıfatları……………………………… 44 4.3.4. Belirsizlik Sıfatları……………………………………….. 45 4.4. Zamir………………………………………………………………. 45 4.4.1. Şahıs Zamirleri…………………………………………… 45 4.4.2. Dönüşlülük Zamirleri……………………………………. 46 4.4.3. İşaret Zamirleri………………………………………….. 47 4.4.4. Belirsizlik Zamirleri……………………………………… 47 4.4.5. Soru Zamirleri……………………………………………. 47 4.5. Zarf…………………………………………………………………