PUBLICACIONES DEL INSTITUTO DR. CAMINO 43 DE HISTORIA DONOSTIARRA Obra Cultural de: 2010 KUTXA-CAJA GIPUZKOA SAN SEBASTIÁN KUTXA FUNDAZIOA 2010 SAN SEBASTIÁN - DONOSTIA 43 BOLETÍN DE ESTUDIOS HISTÓRICOS SOBRE SAN SEBASTIÁN 43 2010 DONOSTIA - SAN SEBASTIÁN 43 Edita: © KUTXA FUNDAZIOA 31 de Agosto, 36 20003 Donostia-San Sebastián. Teléfs. 943 428134 943 441261 Fax 943 426601 e-mail edicionesfkut xa@kut xa.es © Edición: Kut xa Fundazioa D.L.: SS-1.011/95 I.S.S.N. 0210-2889 Michelena artes gráficas, s.l. 20115 Astigarraga (Gipuzkoa) Argitarat zaileak ez du bere gain hart zen ez erant zukizunik ez at xikimendurik liburu honetan egileak adierazten dituen irit ziei buruz. El editor no se responsabiliza ni se vincula con las opiniones manifestadas en este libro por el autor. Guztiz debekatuta dago liburu hau bere osoan edo zati batean erreproduzit zea, hala nola edozein sistema informatikotan edo bestelako almazenamendu edo informazio- lorpenekotan sart zea eta edozein modutan edo dena-delako baliabide erabiliz transmitit zea, baliabide hori elektronikoa, mekanikoa, fotokopia, grabazio nahiz bestelako metodozkoa izanda ere. Kut xa Fundazioaren aldez aurretiko eta idat zizko baimenik gabe. Queda totalmente prohibida la reproducción total o parcial de este libro, así como su incorporación a cualquier sistema informático u otro tipo de almacenamiento o recuperación de información y su transmisión en cualquier forma o por cualquier medio, sea éste electrónico, mecánico, por fotocopia, por grabación u otros métodos, sin el permiso previo y por escrito de la Fundación Kut xa. 5 «2016ko Europako Kultur Hiriburu» izendapena lort zeko testuinguruan, hiri osoa it xaropent su dagoen honetan,«Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián» izeneko aldizkariaren 43. zenbakia argitaratu da, Kut xa Fundazioak sustatuta. 40 urtetik gora dira «Bizikidet zarako kultura» bilat zen duten «Herritarren energia-olatu» horiek, horixe baita hautagait zaren goiburua, Buletina bera defi- nit zen dutela, modu batean edo bestean. Izan ere, buletina, zerbait bada, beren bizit zan hiriaren iraganeko hainbat parte argitara atera dituzten pert sona asko eta askoren ahalegin bateratuaren emait za da. Pert sona horiek historia komun baten ezaugarri nabarienak azalt zen dituzte, elkar hart zez eta desadostasunez beteriko historia, azken batean, herritarren elkarbizit zaren historia. Ezin, bada, muzin egin, denbora tarte honetan (1964az geroztik), Donostiaren –eta Gipuzkoaren– historiari buruz idat zi duten autoreek egindako ahaleginari; bidezkoa da, bidenabar, kultur ekimen hari, garai hartan, «Grupo Doctor Camino de Historia Donostiarra» zerit zan taldeak eta, gaur egun, Kut xa Fundazioak eman dioten babesa aitort zea eta eskert zea. Hiriak «Europako Kultur Hiriburu» izendatua izateko izan badituen merezi- menduei, beren iraganari buruz horren aldizkari historiko nabarmena duten hiriak oso gut xi direla gehit zen badiegu, ez dugu zalant zarik Donostiak lehentasunezko tokia izango duela irteera-marran. Ale honek kalitate handiko lanak eta Historiaren esparru bereziki interesgarriei buruzkoak irakurt zeko aukera eskaint zen digu. AZTERLANAK Azterlanen atala Ana Maria Benito Dominguezek San Telmo Museoan jasota dauden anforat xoei buruz (kono formako ont ziak, oinarrirant z estutuz eta zorroztuz doazenak, hondarretan edo lurrean bermat zea errazteko) egindakoarekin hasiko dugu. Museoaren beraren aginduz Aranzadi Zient zia Elkartearen barruan egindako azterlan horretan, aipaturiko Museoan gordet zen diren era askotako hainbat pieza aztert zen ditu autoreak. Alderdi grafiko eta fotografiko zabal batek osat zen du azterlana, eta, horrek, San Telmon pieza ugari dituen arkeologia-gai berezi baten errealitatera hurbilt zea ahalbidet zen du. Ugaritasun hori, zalant zarik gabe, Donostian, XV. mendetik XVIII.era izan zen it sasoz haraindiko merkatarit za jardue- ra oparoaren isla da, olioa, likorea, eztia edo ardoa it sasont ziz garraiat zeko era- bilt zen bait ziren esandako ont ziak. 6 Lehen azterlan horren at zetik, Juan Carlos Mora Afan-ek Alonso de Idiaquez jaunari (1497-1547) buruz egindakoa dator. Alonso de Idiaquez jauna Tolosan jaioa zen eta Donostian jarri zen bizit zen Gracia de Olazabal oinordeko aberat sarekin ezkondu ostean. Gero, Madrilgo gortera lekualdaturik, administrazioko postu eta karguetan gora eta gora egin zuen, Karlos I.aren Idazkari izatera irit si zen arte, senitarteko eta lagunen gizarte-sareei esker. Juan de Idiaquezen aita (bere garaiko gipuzkoar garrant zit suena), eta San Telmo monasterioaren sort zaile izanik, Alonso Idiaquez jaunaren irudia funt sezkoa da ulert zeko gipuzkoarrek nola egin zuten gortean gora, bai sozialki eta bai politikoki, XVI. mendean zehar, hurrengo men- deetan nekez ikusiko ditugun botere mailak lort zeraino. Erregearen zerbit zuan Alemanian hil zenean, probint zia umezurt z geratu zen hein batean, haren seme On Joanek Gipuzkoaren interesen zaint za eta babesa bere gain hartu zuen arte. Hurrenkera kronologikoa errespetatuz, aurrekoaren at zetik Antonio Prada Santamariak Donostiako «Plan Beneficial» delakoari buruz egindako azterlan dokumentatu eta zehat za dator. 1776an Irigoyen got zainak bult zatutako Donostiako parrokia sarea berregiturat zeko saiakerak hut s egin ondoren, hiriak eta eliz kabil- doak egindako proposamen handiak barne hart zen ditu gai garrant zit su horri buruzko 3. emanaldi honek. Akordio prozesua 1790ean hasi zen, Donostiako parro- kien mendeko kapilau postu asko hut sik zirela, eta ez zen 1794ra arte it xi (Konbent zio-Gerra bete-betean zela), kabildo zibilaren eta elizakoaren arteko hit zarmenarekin; hala, posible izan zen hiriko parrokietako postu hut sak izen- dat zea. Halaber, Burgosen sustraiak zituen gipuzkoar ospet su bati eskainitako biografia- azterlana ere eskaint zen digu: Ignacio Camarero-Nuñez Arizmendi (1881-1910) jaunari buruzkoa, hain zuzen. Egileak, Pedro Berriochoa Azcaratek, XX. mende hasieran Gipuzkoako Aldundiak basoen eta nekazarit zaren alorrean bult zatutako erreforma handietan eragin berezia izan zuen pert sonaia baten bizit za eta lana erakusten dizkigu. Nekazarit za teknikari, Fraisoroko irakasle eta, Gipuzkoako Basozaint za Zerbit zua ezarri zenean, Ganuza ingeniariaren lagunt zaile estuena izan zen gizon honen heriot zak (1910ean hil zen, ustekabean) at sekabe minean hondo- ratu zuen Gipuzkoako politikari jendea, heziketa sendokoa eta bere lanari osorik emandako gizona bait zen Ignacio. Amait zeko, azken azterlan luze bat dugu, Ant xon Aguirre Sorondo idazle emankorraren lana, Gipuzkoako Albaitari eta Errementariei buruzkoa. Nor bere herrian kokat zen ditu, alfabeto hurrenkeran. Pert sona horien identifikazioak eta testuarekin batera datozen argazki ugariek gero eta urbanizatuago dagoen lurralde honetan desagert zen ari den lanbide bateko eskulangileak ezagut zeko aukera eman- go digu. AZTERLANAK Oharren atala Maria Rosa Ayerbe Iribarren sarrera-azterlan batekin hasten da. Honako hauek dira lan horren gaiak: Felipe II.aren garaian Gipuzkoak eman- dako zerbit zu militarra eta García de Arce Cabeza de Vaca-ren irudia, Hondarribiako gotorlekuko Gobernadore eta Espet xeburua eta, 1579z geroztik, 7 Gipuzkoako jeneral goren izan zena. Lanaren xedea erregeak pert sonaia horrekin izan zuen postazko harremana aurkeztea da, horrek ahalbidetuko baitigu erregeak mugari buruz zuen kontrola ezagut zea. Jarraian, Ramon Goienet xe Patron-ek sinatutako azterlana dator, Gerra- Kont seiluaren aginduz, Diego de Villalobos y Benavides kapitainak Pasaiako por- tuari buruz (1617) egin zuen t xostenari buruzkoa. Pasaiako badiako biztanleek beren lurraldearen berrantolaketa lort zeko (Gipuzkoako eremurik lehiatu eta gata- zkat suenetakoa zen) egin zituzten ahaleginen barruan ulertu behar da, eta bertan egiten ziren jarduerak deskribat zen ditu. Jarduera horiek, denboraren poderioz, bertako politikaren eta administrazioaren bilakaera erabaki zuten. Xabier Alberdi Lonbidek eta Carlos Rilova Jericók sinat zen dute 1766ko Mat xinadari eta horrek Donostian izan zuen eraginari buruzko azterlana. Hainbat alderdi ezezagun atera dituzte argitara, Gipuzkoako Korrejidoret zaren agiritegian gorderik dauden dokumentu argitaragabeen ekarpenari esker, eta mat xinoen mugi- mendua landa mundutik it sasert zera hedatu zela erakusten dute, Getariara eta Donostiara irit si baizen, gut xien-gut xienik. Carlos Rilovak berak eskaint zen digu herritar zibilek Frant ziako gudarostea finant zat zeko jasandako kostuei buruzko azterlana, kasua Donostiako biztanleetara mugatuz, Tolosako Udal Agiritegian aurkitutako 1810eko apirilaren 17ko agiri bati esker. Napoleonen gudarosteetan hornit zaile postua lort zeko beren buruak eskaint zen zituzten merkatariek bete beharreko baldint zei buruzkoa da agiri hori. Inork ez zuen Donostiako hirian postu horretarako bere burua eskaini, abantaila asko zituen arren. Bukat zeko, Fermín Muñoz Echabegurenek bi azterlan t xiki eskaint zen dizkigu. Bata, XVII. mendeko «Alvabalei» buruzkoa. Bertan, Donostiako lurrak, et xeak eta auzoak deskribat zen dira, eta zenbait biztanleren izenak eta helbideak ere ematen dira, berak dioen gisan «garai haietan biztanleria nolakoa zen erakusten duen iru- dia, zati batena bederen»emanez. Bestea, erregeek eta pert sonaia ospet suek hirira egindako bisitei buruzkoa, 1900ean Pedro Manuel de Soralucek egindako zerrenda batean oinarritua. KUTXA FUNDAZIOA DR. CAMINO HISTORIA INSTITUTUA 9 En el contexto, y con la ilusión de toda una Ciudad por alcanzar el ser desig- nada “Capital Europea de la Cultura. 2016”, surge un nuevo número del Boletín de Estudios