T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞ KİLER ANAB İLİM DALI AZERBAYCAN-ABD İLİŞ KİLER İ VE AZERBAYCAN’DA ABD ALGISI Doktora Tezi Samir MARDANOV ANKARA–2012 T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞ KİLER ANAB İLİM DALI AZERBAYCAN-ABD İLİŞ KİLER İ VE AZERBAYCAN’DA ABD ALGISI Doktora Tezi Samir MARDANOV Tez Danı şmanı Prof. Dr. Ça ğrı ERHAN ANKARA–2012 İÇİNDEK İLER İÇİNDEK İLER ........................................................................................................ i KISALTMALAR ..................................................................................................... vi GİRİŞ ........................................................................................................................ 1 BÖLÜM I AZERBAYCAN DI Ş POL İTİKASI VE AMER İKA B İRLE Şİ K DEVLETLER İ’N İN AZERBAYCAN POL İTİKASI ....................................................................................... 6 A Azerbaycan Dı ş Politikasının Genel Çerçevesi ............................................... 6 1 Azerbaycan Dı ş Politikasını Etkileyen Temel Ö ğeler................................ 6 a Stratejik Boyut..................................................................................... 6 b Tarihsel Boyut ..................................................................................... 7 c Kültürel Boyut....................................................................................... 8 ç. Demografik Boyut............................................................................... 9 d. Ekonomik ve Politik Boyut.................................................................. 10 2. Azerbaycan’ın Dı ş Politika Hedefleri ve Ulusal Güvenlik Stratejisi........ 12 a. Azerbaycan’ın Dı ş Politika Hedefleri............................................. 12 b. Azerbaycan’ın Ulusal Güvenlik Stratejisi...................................... 14 3. Azerbaycan’daki Politik ve Ekonomik Geli şmeler................................... 16 a. Ayaz Mutallibov Dönemi (1990-1992) .......................................... 16 b. Ebülfez Elçibey Dönemi (1992-1993)............................................ 17 c. Haydar Aliyev Dönemi (1993-2003).............................................. 19 ç. İlham Aliyev Dönemi (2003-2010) ................................................ 25 4. Azerbaycan’ın Enerji Politikası........................................................................ 26 B. ABD’nin Azerbaycan Politikası............................................................................. 31 1. 1975’ten Sonra ABD’nin Dı ş Politikası........................................................... 31 2. ABD’nin 2002 Ulusal Güvenlik Stratejisi.................................................... 35 a. ABD’nin 2002 Ulusal Güvenlik Stratejisi: Bush Doktrini.................... 35 b. 2002 Ulusal Güvenlik Stratejisi’nin Barack Obama Döneminde Sürdürülebilirli ği .................................................................................... 39 3. ABD’nin Kafkasya’ya Yönelik Dı ş Politika Hedefleri ve Azerbaycan.... 40 i a. SSCB’nin Da ğılmasından Sonra ABD’nin Kafkasya’ya Yönelik Dı ş Politika Hedefleri..................................................................................... 40 b. ABD’nin Azerbaycan’a Yönelik Politikası ........................................ 44 4. ABD’nin Hazar Bölgesiyle İlgili Petrol Stratejisi .................................... 46 5. İli şkileri Etkileyen Di ğer Faktörler: Diaspora ve Lobi............................. 51 a. ABD’deki Azerbaycan Diasporası ........................................................ 51 b. Lobicilik ............................................................................................... 57 c. ABD’nin Karar Alma Mekanizmaları .................................................. 59 ç. Ermeni Lobisinin Kongre’ye Etkisi ve “Özgürlükleri Destekleme Yasası’na 907 Sayılı Ek” Maddenin Kabulü ........................................... 61 BÖLÜM II İKİLİ İLİŞ KİLER ................................................................................................... 64 A. Belirsizlik Dönemi (1991-1994) ..................................................................... 64 1. Politik İli şkiler ........................................................................................... 64 a Azerbaycan-ABD İli şkilerinin Tarihi ................................................... 64 b. Diplomatik İli şkilerin Kurulması......................................................... 66 c. SSCB’nin Da ğılmasından Sonra İkili İli şkiler..................................... 69 ç. Da ğlık Karaba ğ Sorunu Ba ğlamında Azerbaycan-ABD İli şkileri...... 72 i. Da ğlık Karaba ğ Sorunu ...................................................................... 72 ii. ABD’nin Tutumu................................................................................ 75 iii. ABD’nin AG İK Minsk Grubu Çerçevesindeki Faaliyeti ................... 77 iv. ABD’nin BM Çerçevesindeki Giri şimleri.......................................... 78 2. Ekonomik İli şkiler ..................................................................................... 79 a. Azerbaycan Ekonomisinde ABD’nin Yeri........................................... 79 b. Ekonomik İli şkilerde Petrol Boyutu .................................................... 79 c. ABD’nin Yardım Programı Çerçevesinde Faaliyetleri........................ 80 B. İli şkilerde Yakınla şma Dönemi (1994-2001).................................................. 81 1. Politik İli şkiler ........................................................................................... 81 a. ABD’nin Azerbaycan’a Yönelik De ğişen Politikası............................ 81 b. Haydar Aliyev’in ABD’ye İlk Resmi Ziyareti ve İli şkilerin Geli şimi 83 i. Haydar Aliyev’in ABD’ye İlk Resmi Ziyareti ............................... 83 ii ii. Haydar Aliyev’le Bill Clinton’un Görü şmesi ve Anla şmaların İmzalanması............................................................................ 84 iii. Haydar Aliyev Ziyaretinin İkili İli şkilere Katkısı ........................ 86 c. Da ğlık Karaba ğ Sorunu........................................................................ 87 i. Da ğlık Karaba ğ Sorunu Ba ğlamında ABD’deki Geli şmeler.......... 87 aa. “Özgürlükleri Destekleme Yasası’na 907 Sayılı Ek” Maddeyle İlgili Kongre’deki Çalı şmalar ...................................................... 87 bb. “Wilson Önerisi”.................................................................... 89 cc. “Porter İlavesi”....................................................................... 90 ii. ABD’nin AG İT Minsk Grubu Çerçevesindeki Faaliyeti............... 91 iii. Key-West Görü şmelerinde ABD’nin Giri şimi............................. 94 ç. Hazar’ın Hukuki Statüsü ve ABD....................................................... 96 i. Hazar’ın Durumu ve Hukuki Statüsü............................................. 96 ii. Kıyısı Olan Devletlerin Hazar’ın Hukuki Statüsü Konusundaki Politikaları............................................................................... 97 aa. Rusya Federasyonu, Azerbaycan ve Kazakistan’ı Birle ştiren Nokta ................................................................................. 97 bb. İran ve Türkmenistan’ı Birle ştiren Nokta.............................. 98 iii. Hazar’ın Hukuki Statüsüyle İlgili ABD’nin Tutumu................... 99 2. Ekonomik İli şkiler ..................................................................................... 99 a. Ekonomik İli şkilerde Geli şmeler ......................................................... 99 b. Azerbaycan’daki Yabancı Yatırımlar ve ABD.................................... 100 c. Azerbaycan’ın Dı ş Ticareti ve ABD.................................................... 101 ç. Enerji Kaynakları ve ABD.................................................................. 102 d. Bölgesel Boru Hatları ve ABD ........................................................... 104 i. ABD’nin Destekledi ği Projeler...................................................... 104 ii. Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi............................... 105 e. ABD’nin Yardım Programı Çerçevesinde Faaliyetleri....................... 106 3. Askeri İli şkiler .......................................................................................... 107 C. İli şkilerde İş birli ği Dönemi (2001-2010) ....................................................... 109 1. Politik İli şkiler .......................................................................................... 109 a. “Uluslararası Terörizme Kar şı Ortak Mücadele”................................... 109 iii b. Haydar Aliyev’in ABD’ye İkinci Resmi Ziyareti ve İli şkilerde İş birli ği 111 c. ABD’nin Irak’a Müdahalesi ve Azerbaycan’ın Tutumu........................ 112 ç. Gürcistan’la Ukrayna’daki Devrimler ve Azerbaycan........................... 113 d. Hillary Clinton’un Azerbaycan Ziyareti ................................................ 114 e. Da ğlık Karaba ğ Sorunu.......................................................................... 115 i. “Özgürlükleri Destekleme Yasası’na 907 Sayılı Ek” Maddenin Yürürlü ğünün Durdurulması............................................................................ 115 ii. Da ğlık Karaba ğ Sorununa AG İT’in Yakla şımı ve İnisiyatifi........... 117 2. Ekonomik İli şkiler .................................................................................... 119 a. ABD’nin Azerbaycan’daki Ekonomik