T.C. TUNCELİ VALİLİĞİ TUNCELİ 2012 T.C. TUNCELİ VALİLİĞİ www.tunceli.gov.tr ISBN: 978-605-87210-2-9 Koordinasyon İsmet Hakan ULAŞOĞLU İl Kültür ve Turizm Müdürü Erdoğan ELALDI Yazar Yüksel IŞIK Fotoğraflar Malik KAYA Deran ATABEY Tunceli Valiliği Arşivi İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşivi Proje Adı: “Geçmişten Geleceğe Tunceli” Projesi Sözleşme No: TRB1/DFD/2011/38 “Bu proje; Fırat Kalkınma Ajansı tarafından Doğrudan Faaliyet Destek Programı kapsamında desteklenmiştir.” “Bu yayının içeriği, Fırat Kalkınma Ajansı ve/veya T.C.Kalkınma Bakanlığının görüşlerini yansıtmamakta olup, içerik ile ilgili sorumluluk yazara aittir.” Baskı ANIT MATBAA / ANKARA Tel: 0312 232 54 77 İÇİNDEKİLER TAKDİM ......................................................................................5 9. Cem Töreni ................................................................................. 75 10. 12 İmam (Muharrem Orucu) ......................................... 76 I. BÖLÜM: GENEL BİLGİLER..................................................7 11. Hızır Orucu ............................................................................... 77 A. Kısa Tunceli Tarihi .................................................................. 10 B. Tunceli El Sanatları ................................................................. 78 B. Tunceli İlçeleri ........................................................................... 15 1. Dokumacılık .......................................................................... 78 C. Tunceli Coğrafyası ................................................................. 22 2. Çanak-Çömlekçilik ............................................................ 79 1. Tunceli Dağları .................................................................... 24 3. Dericilik .................................................................................... 79 2. Tunceli Ovaları .................................................................... 32 4. Ağaç Oyma-Ahşap İşçiliği ............................................ 79 3. Tunceli Platoları .................................................................. 35 C. Geleneksel Halk Giysileri ............................................................ 81 4. Tunceli Vadileri ................................................................... 36 1. Kadın Giyimi .......................................................................... 81 5. Tunceli Gölleri ve Irmakları .......................................... 40 2. Erkek Giyimi ........................................................................... 82 6. Tunceli İklimi ........................................................................ 47 D. Tunceli’de Halk Oyunları ve Folklorik Kıyafetler .......... 83 7. Tunceli Bitki Örtüsü .......................................................... 51 1. Halk Oyunları ........................................................................ 83 8. Tunceli Yaban Hayatı ...................................................... 57 2. Folklor Kıyafetleri................................................................ 86 9. Tunceli Geçim Kaynakları ............................................. 64 III. BÖLÜM: TUNCELİ YEMEKLERİ .......................................87 II. BÖLÜM: TUNCELİ GELENEK, GÖRENEK A. Özel Yemekler .................................................................................. 88 VE FOLKLORU .........................................................................69 B. Çorbalar ................................................................................................ 92 A. Gelenekler .................................................................................. 69 C. Çörek ve Börekler ........................................................................... 94 1. Evlenme Gelenekleri ............................................................. 69 D. Et Yemekleri ...................................................................................... 96 2. Sünnet Düğünü ve Kirvelik Geleneği ......................... 71 E. Köfteler ve Dolmalar ..................................................................... 97 3. Cenaze Töreni Geleneği ..................................................... 72 F. Tatlılar ..................................................................................................... 100 4. Doğum Geleneği .................................................................... 73 5. Diş Hediği Adeti ...................................................................... 73 IV. TUNCELİ EFSANELERİ ......................................................101 6. Niyaz Kaçırma Geleneği ...................................................... 74 A. Munzur Baba Efsanesi ................................................................. 101 7. Musahiplik Geleneği ............................................................. 74 B. Şıh Delil Efsanesi .............................................................................. 104 8. Kal Gağan Geleneği............................................................... 74 C. Gelin Pınarı Efsanesi ...................................................................... 104 D. Düzgün Baba Efsanesi ................................................................ 106 E. Çeşmeler .............................................................................................. 131 E. Ağuçan Efsanesi .............................................................................. 107 F. Doğal Güzellikleri ............................................................................ 133 F. Yılan Dağı Efsanesi ......................................................................... 107 G. Kilise ve Mezar Taşları .................................................................. 142 G. Seyid Kalmem Efsanesi ............................................................... 108 H. Tunceli Kaplıcaları .......................................................................... 145 H. Bağın Kalesi Efsanesi .................................................................... 109 I. Höyükler ................................................................................................. 147 I. Kalo Sıpe (Aksakallı İhtiyar) Efsanesi ...................................... 109 J. Doğa Sporları ..................................................................................... 150 J. Sağman Kalesi .................................................................................. 110 K. Festivaller ............................................................................................. 152 K. Süpürgeç Baba Efsanesi ............................................................. 110 L. Mansur Baba Efsanesi ................................................................... 111 VI. BÖLÜM: TUNCELİ DOĞUMLU ÜNLÜLER ...................153 M. Sultan Hıdır Efsanesi .................................................................... 112 A. Sanatçı ve Yazarlar ......................................................................... 153 N. Pepuk Kuşu Efsanesi..................................................................... 112 B. Politikacılar .......................................................................................... 154 V. TUNCELİ TARİHİ ESERLERİ VE DOĞAL GÜZELLİKLERİ 115 VII. BÖLÜM: GEREKLİ BİLGİLER ..........................................161 A. Camiler ................................................................................................. 115 A. ULAŞIM ................................................................................................. 161 B. Türbeler ................................................................................................ 120 B. KONAKLAMA ..................................................................................... 162 C. Kaleler .................................................................................................... 123 C. TUNCELİ İLİ İLETİŞİM BİLGİLERİ ............................................... 164 D. Medrese, Hamam ve Köprüler ............................................... 127 KAYNAKÇA .............................................................................................. 165 TAKDİM Tunceli sarp dağların arasına saklanmış gerçek bir Anadolu hazinesidir. Olağanüstü güzellikleri, her biri ayrı ders- lerle dolu efsaneleri, tarihsel geçmişiyle Tunceli, bugüne kadar keşfedilmemiş gerçek bir saklı kenttir. Özü sözü bir, toprağına ve özgürlüğüne düşkün Tunceli’nin bilinir hale gelmesi toplumsal bir görev niteliğindedir. Irmak her yerde güzeldir; dağlar her yerde görkemlidir; her çiçek güzeldir. İçinden iki ırmak geçen nadide illerimiz- den olan ve geçit vermez sarp dağların arasında bulunan Tunceli, ırmakların en güzeline, yan yana yetişerek birbirini güzelleştiren başka bir yerde yetişmeyen çiçeklere sahiptir. Buz gibi suları var Munzur Gözelerinde, sımsıcak kaplıcaları var vadilerinde. Ev sahipliği yaptığı uygarlıklara tanıklık eden camileri de var kilisesi de. Öyle bir kent ki, ur kekliğinden, çengel boynuzlu dağ keçisine, tek dişli doğal sarımsağından, ışkınına kadar birçok açıdan özel bir coğrafyadır Tunceli. Mağrurun karşısında mağdura kapı açmış bir diğerkâmdır Tunceli. Bir bakmışsınız nazlı nazlı akıp giden akarsulara eşlik eder; bir bakmışsınız dik yamaçlardan aşağılara korkusuzca dökülen şelalelere dönüşür. Düşmanına geçit vermez dağlarıyla kadim tarihte kim bilir kaç kez kuşatılmıştır da kapısını bir kere dahi aralatmamıştır. Başı sıkışına Bozatlı Hızır’ın yardım ettiği bir coğrafyadır Tunceli. Tarih boyunca barış ve kardeşliği esas alan,