Studia z dziejów kultury pimienniczej na Śląsku Cieszyńskim Studia z dziejów kultury pimienniczej na Śląsku Cieszyńskim Spis treci 5 Słowo od wydawcy (Krzysztof Szelong) Studia z dziejów kultury pimienniczej 12 Radim Jež: Korespondence posledních těšínských Piastovců (1524–1653) na Śląsku z archivních fondů České republiky a města Cieszyn Cieszyńskim (Úvod do problematiky, stav poznání a možnosti využití) 12 Úvod (poznámky ke stavu zpracování korespondence) 20 Nástin vývoje kanceláře posledních těšínských Piastovců 20 Organizační struktura a náplň práce v kanceláři 33 Pracovníci kanceláře a poslové (přehled) 36 Diplomatický rozbor korespondence 36 Vnější popis a vývoj podoby listů 42 Formulář listů 55 Deponování listů, obsahová analýza, možnosti využití 55 AP Katowice, oddział w Cieszynie 61 Książnica Cieszyńska w Cieszynie 63 Národní archiv v Praze 68 Moravský zemský archiv v Brně 70 Zemský archiv v Opavě 72 Zemský archiv v Opavě, pobočka v Olomouci 74 Státní oblastní archiv v Litoměřicích, pobočka v Žitenicích 81 Státní oblastní archiv v Třeboni 82 Státní oblastní archiv v Třeboni, pobočka v Jindřichově Hradci 83 Státní okresní archiv Karviná 83 Závěr 84 Přílohy 84 Soupis přijaté a odeslané korespondence těšínských Piastovců z let 1507–1625 113 Ukázky listů 124 Ediční zpracování ukázek listů 129 Resumé 132 Matyáš Franciszek Bajger: Knihy kostela frýdeckého. Geneze knižních sbírek a knižní kultura dnešní římskokatolické farnosti ve Frýdku 198 Resumé 201 Renata Czyż: Polonica z biblioteki przy ewangelickiej szkole elementarnej w Wile (1859–1876) 203 Ewangelicka szkoła ludowa w Wile 205 Biblioteka ewangelickiej szkoły w Wile 208 Wilańskie polonica 209 Podręczniki szkolne i literatura pedagogiczna 217 Literatura dziecięca i młodzieżowa 220 Literatura religijna 230 Literatura fachowa 234 Literatura popularno-ludowa 239 Literatura piękna 259 Silesiaca 262 Czasopisma 269 Pochodzenie poloniców 275 Losy wilańskich poloniców 279 Resumé 281 Autorzy Wydawca Studia z dziejów kultury pimienniczej na Śląsku Cieszyńskim Książnica Cieszyńska ul. Mennicza 46 43 400 Cieszyn tel. 338 513 841, fax: 338 513 845 e-mail: [email protected] http://www.kc-cieszyn.pl © Książnica Cieszyńska Dwudziesta druga publikacja Książnicy Cieszyńskiej Redakcja naukowa Wydanie pierwsze Karel Müller, Janusz Spyra Cieszyn 2010 Opracowanie graficzne i redakcja techniczna ISBN 978-83-927052-5-3 Kazimierz Gajdzica Sponsorzy Studia z dziejów kultury pimienniczej na Śląsku Cieszyńskim Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein oraz Norwegię poprzez dofinansowanie ze rodków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego Studia z dziejów kultury pimienniczej na Śląsku Cieszyńskim Słowo od wydawcy Cieszyn jest jedynym miastem na historycznym obszarze Górnego Śląska, w którym niemal w całoci przetrwały gromadzone od stuleci zasoby archiwalne oraz kolekcje biblioteczne o publicznej i prywatnej proweniencji. Składając się z kilkunastu odrębnych zespołów histo­ rycznych, łącznie obejmują one ponad 900 metrów bieżących akt archi­ walnych, 18 000 jednostek inwentarzowych rękopisów bibliotecznych, 24 000 woluminów starych druków oraz 150 000 woluminów druków wydanych w latach 1801–1945. W ich skład wchodzą zarówno źródła archiwalne, rękopisy biblioteczne oraz druki powstałe w regionie, jak i pimiennictwo, które począwszy od redniowiecza docierało na Śląsk Cieszyński z obszaru całej Europy, inspirując rozwój kultury regionu i kształtując jej specyfikę. Współczenie większoć zabytkowych kolekcji bibliotecznych znaj­ duje się w strukturze Książnicy Cieszyńskiej, większoć z kolei dawnych zespołów archiwalnych wchodzi w skład cieszyńskiego Oddziału Archiwum Państwowego w Katowicach. Pozostałe są własnocią insty- tucji, przy których zostały niegdy stworzone: Biblioteka i Archiwum Studia z dziejów kultury pimienniczej im. Tschammera funkcjonuje przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, na Śląsku Biblioteka Dekanalna stanowi własnoć Parafii w. Marii Magdaleny Cieszyńskim (aktualnie w wieloletnim depozycie Książnicy Cieszyńskiej), Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów pozostaje w strukturze Konwentu Braci Miłosiernych, a znaczna częć księgozbioru dawnego Muzeum Miej- skiego wchodzi w skład Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Słowo od wydawcy Projekt „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa pimien­ niczego”, który – dzięki rodkom Mechanizmu Finansowego Europej- skiego Obszaru Gospodarczego oraz dotacji pochodzącej z Promesy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – zrealizowany został w Cieszynie w latach 2007–2010, miał na celu nie tylko doraźne po­ wstrzymanie procesów destrukcji zagrażających cieszyńskim zbiorom bibliotecznym i archiwalnym, ale przede wszystkim stworzenie warun- ków zapewniających im trwałe bezpieczeństwo i możliwoci włącze- nia do obiegu naukowego i kulturalnego. Z tego względu obok prac związanych z remontem i adaptacją lokali bibliotecznych, ich wypo- sażeniem w nowoczesną infrastrukturę techniczną, dezynfekcją i intro- ligatorskim zabezpieczeniem poszczególnych kolekcji, opracowaniem i digitalizacją wybranych partii zbiorów, czy kompleksową konserwacją najcenniejszych obiektów, projekt objął także działania zmierzające do upowszechnienia informacji na temat zawartoci cieszyńskich zasobów oraz możliwoci ich eksploracji. Jednym z elementów ostatniego z wymienionych zamierzeń stał się Studia z dziejów kultury pimienniczej ogłoszony w dniu 29 października 2008 r. konkurs na pracę naukową. na Śląsku Zgodnie z jego regulaminem, do udziału w konkursie zgłaszać można Cieszyńskim było prace odnoszące się do następującej tematyki: a) dzieje kultury pi- mienniczej (źródłoznawstwo, historia systemów kancelaryjnych, histo- ria literatury, historia drukarstwa i działalnoci wydawniczej, historia księgarstwa, historia czytelnictwa, historia bibliotek i archiwów); prace na ten temat powinny dotyczyć Śląska Cieszyńskiego, bądź też ich treć Słowo od wydawcy zawierać musi wyraźne i metodologicznie uzasadnione odniesienia do tego regionu, b) ochrona i konserwacja zbiorów w polskich i/lub zagra- nicznych bibliotekach i archiwach kocielnych, c) projekty w zakresie za- bezpieczenia, konserwacji i dygitalizacji zbiorów bibliotecznych lub archi- walnych, realizowane w Polsce i/lub Republice Czeskiej przy wsparciu Unii Europejskiej i/lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Patronat naukowy nad zorganizowanym przez Książnicę Cieszyńską konkursem objął Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego oraz redakcje czasopism „Knihy a dějiny” (Praga), „Przegląd Biblioteczny” (Warszawa), „Roczniki Biblioteczne” (Wrocław). Do 31 marca 2009 r., kiedy to w myl regulaminu upływał termin zgłaszania deklaracji udziału w konkursie, gotowoć uczestniczenia w nim wyraziło 10 osób. Ostatecznie do 31 października 2009 r., do kiedy należało złożyć gotowe prace, wpłynęło ich tylko pięć. Wszystkie trafiły do oceny Komisji Konkursowej, którą Książnica Cieszyńska powołała w porozumieniu z instytucjami sprawującymi naukowy patronat nad konkursem. W jej skład weszli: mgr Hanna Łaskarzewska (Warszawa), Studia z dziejów kultury pimienniczej prof. dr hab. Anna Migoń (Wrocław), prof. dr hab. Zdzisław Pietrzyk na Śląsku (Kraków) oraz PhDr. Richard Šípek (Praga). Każdy z członków jury Cieszyńskim indywidualnie oceniał nadesłane prace, biorąc pod uwagę ich walory naukowe i poznawcze, a przede wszystkim znaczenie wkładu w rozwój badań na temat problematyki będącej przedmiotem konkursu. W zgodnej opinii wszystkich jurorów najlepszą pracę przygotował PhDr. Radim Jež i on także zdobył pierwsze miejsce w konkursie. Jego Słowo od wydawcy artykuł, zatytułowany Korespondence posledních těšínských Piastovců (1524–1653) z archivních fondů České republiky a města Cieszyn, zawiera analizę źródłoznawczą ok. 1000 listów, składających się na koresponden- cję piastowskich książąt Cieszyna, które autor odnalazł aż w 11 czeskich i polskich placówkach archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych. Istotnym składnikiem pracy jest jej aneks obejmujący tabelarycznie zestawione dane na temat miejsca i daty powstania poszczególnych listów, ich nadawców i adresatów, języka, ewentualnych pieczęci oraz edycji. Jak podkrelili wszyscy członkowie Komisji jurorów, obszerna, wyposażona w bogaty aparat naukowy, a jednoczenie klarownie skon- struowana rozprawa R. Ježa przynosi nie tylko istotne ustalenia fakto- graficzne, ale i otwiera nowe perspektywy badawcze, łącząc w sobie rzetelną, pedantyczną wiedzę i umiejętny sposób jej prezentacji. Drugie miejsce jurorzy przyznali PhDr. Matyášowi Franciszkowi Bajgerowi za pracę Knihy kostela frýdeckého. Geneze knižních sbírek a knižní kultury při dnešní římskokatolické farnosti ve Frýdku. Dotyczy ona dziejów powstałej w 1563 r. i zachowanej do czasów współczesnych Studia z dziejów kultury pimienniczej biblioteki kocioła parafialnego we Frydku. Autor, koncentrując się na na Śląsku analizie księgozbioru, opisuje zarazem rolę biblioteki w strukturze Cieszyńskim Kocioła katolickiego i ludzi związanych z jej historią, porusza też kwestię jej organizacji. Jurorzy, podkrelając dobrą znajomoć zasobu źródłowego oraz literatury odnoszącej się do dziejów bibliotek ko­ cielnych, wskazali na szczegółowoć przygotowanej przez M. F. Bajgera rozprawy i jej zgodnoć ze standardami właciwymi dla współczesnej Słowo od wydawcy historiografii bibliotek. Trzecie miejsce w konkursie zdobyła dr Renata Czyż, której rozprawa, zatytułowana Polonica z biblioteki przy ewangelickiej szkole elementar- nej w Wile, dotyczy historii i zawartoci unikalnego szkolnego księ- gozbioru z terenu Śląska Cieszyńskiego.