Z DZIEJÓW REGIONU LUBUSKIEGO AUS DER GESCHICHTE DES LEBUSER LANDES Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Gorzowie Wlkp. JOANNICI I ICH MISTRZ JAN MAURYCY VON NASSAU-SIEGEN (1604-1679) Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Polsko-Niemieckie Stowarzyszenie Educatio Pro Europa Viadrina Stiftung Brandenburg Gorzów Wlkp. 9 października 2004 Gorzów Wlkp. 2006 Redagował zespół / Redaktionskollegium Edward Jaworski, Dietrich Handt, Zbigniew Czarnuch, Grażyna Kostkiewicz-Górska Przekłady / Übersetzungen Grzegorz Kowalski Korekta językowa / Korrektur Anna Sokółka Projekt okładki, opracowanie graficzne i skład komputerowy / Umschlagsentwurf, Layout und Satz Sebastian Wróblewski Na okładce / Umschlagsbild Portret księcia Jana Maurycego von Nassau-Siegen, Pieter Nason (ok. 1612-1680/90, Haga), 1644, ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (fot. Grzegorz Kumorowicz) Johann Moritz von Nassau-Siegen, Porträt von Pieter Nason (ca. 1612-1680/90, Den Haag), 1644, aus der Sammlung des Museums von Ermland und Masuren in Olsztyn (Fot. Grzegorz Kumorowicz) ISBN: 83-907249-1-X Wydawca / Herausgeber Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Sikorskiego 107, 66-400 Gorzów Wlkp. Adres redakcji / Address der Redaktion: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Sikorskiego 107, 66-400 Gorzów Wlkp. tel. (095) 727 70 71, fax (095) 7278040 e-mail: [email protected] www.wimbp.gorzow.pl Druk i oprawa / Druck und Bindung: Rivia - A. Duda Nakład / Auflage: 400 egz. „Niniejsza publikacja została wsparta ze środków pomocy Unii Europejskiej. Wyrażone w niej poglądy są poglądami Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gorzowie Wlkp. oraz Stiftung Brandenburg w Fürstenwalde i w żadnym przypadku nie mogą być utożsamiane z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej”. Spis treści Edward Jaworski Przedmowa .................................................................................................................................... 7 Dietrich Handt Wprowadzenie ............................................................................................................................. 9 Wolfgang Stribrny Zakon Joannitów i Nowa Marchia .............................................................................................. 11 Kaspar von Oppen Jan Maurycy von Nassau – życie i działalność ............................................................................. 21 Christa Kouschil Jan Maurycy von Nassau – jego działalność jako Mistrza Joannitów Baliwatu Brandenburskiego (1652-1679) ................................................................................................................................. 25 Dirk Schumann Zamek i kościół joannitów w Słońsku ........................................................................................ 49 Błażej Skaziński Losy joannickich zabytków ........................................................................................................ 67 Zbigniew Czarnuch Nassauowie w Polsce .................................................................................................................. 73 Krystyna Kamińska Maurycy de Nassau w literaturze polskiej .................................................................................. 83 Dorota Latour, Jerzy Paczka Konkwistador po polsku ............................................................................................................. 91 Edward Jaworski Vorwort........................................................................................................................................ 107 Dietrich Handt Einführung ................................................................................................................................. 109 Wolfgang Stribrny Der Johanniterorden und die Neumark ...................................................................................... 111 Kaspar von Oppen Johann Moritz von Nassau – Leben und Leistung ..................................................................... 121 Christa Kouschil Johann Moritz von Nassau – sein Wirken als Herrenmeister der Johanniter-Ballei Brandenburg (1652-1679) ................................................................................................................................ 127 Dirk Schumann Schloß und Kirche der Johanniter in Sonnenburg (Słońsk) ....................................................... 151 Błażej Skaziński Das Schicksal der Johanniterdenkmäler ....................................................................................... 169 Zbigniew Czarnuch Die von Nassau in Polen ............................................................................................................ 175 Krystyna Kamińska Johann Moritz von Nassau-Siegen in der polnischen Literatur ................................................. 187 Dorota Latour, Jerzy Paczka Der polnische Konquistador ......................................................................................................... 195 Przedmowa Oddajemy w Państwa ręce publikację zawierającą materiały z konferencji nauko- wej Joannici i ich mistrz Jan Maurycy von Nassau-Siegen (1604-1679), która odbyła się 9 października 2004 roku w Muzeum im. Jana Dekerta w Gorzowie Wlkp. Konferencja zo- stała zorganizowana przez Polsko-Niemieckie Stowarzyszenie Educatio „Pro Europa Viadrina” i Stiftung Brandenburg z Fürstenwalde, a współfinansowana w ramach inicjatywy wspól- notowej INTERREG III A przy wsparciu Urzędu Marszałkowskiego w Zielonej Górze oraz Towarzystwa Przyjaciół Witnicy. Dietrich Handt, dr Kaspar von Oppen oraz dr Christa Kouschil w swoich wystąpieniach przedstawili postać i dokonania Jana Maurycego von Nassaua, natomiast prof. dr Wolfgang Stribrny i Dirk Schumann ukazali dzieje zakonu joannitów w Nowej Marchii oraz siedzi- by mistrzów baliwatu brandenburskiego w Słońsku. Błażej Skaziński poinformował o losach zabytków pojoannickich, Zbigniew Czarnuch przedstawił związki rodu von Nassau z Polską, natomiast dr Krystyna Kamińska omówiła spory pomiędzy Krzysztofem Arciszewskim a Janem Maurycym von Nassauem. Jako uzupełnienie referatów wyświetlono film Jerzego Paczki Konkwistador po polsku dotyczący losów Krzysztofa Arciszewskiego. Konferencji towarzyszyła wystawa zorganizowana w Muzeum Warty Spichlerz, na której zaprezentowano m. in. dziewięć tablic herbowych z zamku i kościoła w Słońsku (udostępnionych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków), dwa portrety przedsta- wiające J.M. von Nassaua ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, tablice heral- dyczne ze zbiorów Urzędu Gminy w Słońsku, dwanaście gipsowych zworników z kościoła w Słońsku oraz stroje Joannitów udostępnione przez Stiftung Brandenburg z Fürstenwalde. Przedstawione na konferencji materiały ukazują mało znane karty z historii nasze- go regionu, a związane z działalnością Zakonu Rycerzy Jerozolimskiego Szpitala św. Jana Chrzciciela ze Słońska, jak również barwne postacie epoki renesansu, jakimi niewątpliwie byli J. M. von Nassau i polski odkrywca i admirał K. Arciszewski. Na prośbę organizatorów konferencji Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Gorzowie Wlkp. przygotowała wydanie tych materiałów w ramach cyklu Z Dziejów Regionu Lubuskiego. Liczymy, że spełni ono Wasze oczekiwania. Edward Jaworski Dyrektor WiMBP w Gorzowie Wlkp. DIETRICH HANDT WPROWADZENIE Rok 2004 to rok Maurycego von Nassaua. Jan Maurycy von Nassau-Siegen urodził się 17 lub 18 czerwca 1604 r. i podczas wielu uroczystości w Niemczech (ostatnio choćby we wrześniu przez cały tydzień w Poczdamie), w Holandii i w Brazylii świętowano czte- rechsetną rocznicę tego wydarzenia. Również Polacy mają powody, by wspominać Jana Maurycego. Z pewnością nie należy on do dominujących postaci swego, XVII, wieku, na któ- rego obraz składają się liczne wojny, ale także znaczące nurty intelektualne. Jan Maurycy miał jednak istotny udział w wydarzeniach i procesach tamtego czasu jako żołnierz, dyplo- mata, administrator i mecenas oraz miłośnik sztuki i nauki, który szczególne zasługi położył w dziedzinie architektury i projektowania ogrodów. Pozostawił po sobie głębokie ślady, które sięgają aż po współczesność, choć niewielu z nas, nawet ludzi wykształconych, zdaje sobie z tego sprawę. Z Nową Marchią Jan Maurycy związany jest ze względu na swą działalność jako mistrz baliwatu Brandenburgia Zakonu joannitów oraz wpływ na jego rezydencję w Słońsku. Był dumny z tego urzędu i poważnie traktował związane z nim obowiązki. Gdy wspomina się jego zasługi, zbyt często się o tym zapomina. I tak na przykład na wielkiej, przygotowa- nej wielkimi nakładami wystawie ku jego czci, która odbyła się na początku tego roku pod patronatem Prezydenta Republiki Federalnej Niemiec w Siegen, tylko sześć z ogółem 313 eksponatów miało związek z jego działalnością na rzecz Zakonu joannitów i ze Słońskiem. Już choćby z tego powodu powinniśmy tu, w naszym regionie, przyjrzeć się tej wielkiej, silnej, twórczej osobowości. Nie chodzi o to, by składać mu hołdy. Ale ta okrągła rocznica jego urodzin jest okazją, by ożywić ważną część naszej regionalnej historii. W rozważaniach na ten temat pana Pawła Kisielewskiego i jego Towarzystwa Przyjaciół Słońska od samego początku pojawiała się myśl o konferencji naukowej i wystawie. Oba projekty miały mieć charakter polsko-niemiecki. Dzisiaj udało się doprowadzić do skutku zarówno jeden, jak i drugi. Organizatorzy szybko doszli do wniosku, że wystawa i konferencja powinny odbyć się w tym samym miejscu i czasie, oraz że wystawa powinna zostać przygotowana pod polskim, a konferencja pod niemieckim nadzorem