Triplex Confinium u 18. stoljeću: iskustvo, znanje, pamćenje Altić, Matea Master's thesis / Diplomski rad 2020 Degree Grantor / Ustanova koja je dodijelila akademski / stručni stupanj: University of Zagreb, University of Zagreb, Faculty of Humanities and Social Sciences / Sveučilište u Zagrebu, Filozofski fakultet Permanent link / Trajna poveznica: https://urn.nsk.hr/urn:nbn:hr:131:795301 Rights / Prava: In copyright Download date / Datum preuzimanja: 2021-10-04 Repository / Repozitorij: ODRAZ - open repository of the University of Zagreb Faculty of Humanities and Social Sciences SVEUČILIŠTE U ZAGREBU FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK ZA POVIJEST Matea Altić Triplex Confinium u 18. stoljeću: iskustvo, znanje, pamćenje Diplomski rad Mentor: dr. sc. Drago Roksandić, professor emeritus Zagreb, rujan 2020. Zahvala Zahvaljujem se mentoru dr. sc. Dragi Roksandiću, professoru emeritusu na inspiraciji, stručnom vodstvu i motivaciji bez čije pomoći ovaj rad ne bi bio moguć. Zahvaljujem se Mateju koji me ohrabrio da upišem diplomski studij povijesti, na dugogodišnjoj podršci i strpljenju te na iskrenosti i neumornoj vjeri u mene. Zahvaljujem se mojoj obitelji koja je strpljivo pratila moje putovanje kroz godine studiranja i na podršci koju su mi uvijek iskazivali. Zahvaljujem se prijateljima koji su uvijek bili na pravom mjestu u pravo vrijeme. 1 Sadržaj: 1. Uvod...........................................................................................................................5 1.1 Metodologija rada.............................................................................................5 1.2 Pregled izvora i literature..................................................................................8 2. Granice: od definicije do ideologije......................................................................10 2.1 Elaboracija pojmova i epistemološka problematika........................................13 2.2 Granica kao mjesto spajanja i razdvajanja......................................................14 2.3 Fenomen pograničja........................................................................................16 3. Kartografija: fizička i simbolička konstrukcija svijeta......................................18 3.1 Imagološki pristup...........................................................................................18 3.2 Karte kao sredstvo oblikovanja nacionalnog identiteta...................................23 4. Triplex Confinium: historijska problematika.....................................................20 4.1 Dosezi hrvatske historiografije........................................................................20 4.2 Triplex Confinium do 1699. godine................................................................23 4.3 Mirovni ugovori i granice 18. stoljeća na području Triplex Confiniuma.......25 4.4 Krajolik u službi pograničja............................................................................30 5. Iskustvo...................................................................................................................34 5.1 Fenomenologija ,,iskustva“ kao historijskog koncepta..................................34 5.1.2 Pojedinac i durštvo kroz iskustvo.......................................................36 5.2 Kartografija....................................................................................................38 5.2.1 Geografski i stilski elementi karata do kraja 18. stoljeća....................40 5.2.1.1 Označavanje prirodnih i umjetnih granica................................40 5.2.2 Mletačka, habsburška i osmanska kartografija 18. stoljeća................44 5.2.3 Usporedba (Granice mirovnih ugovora mletačke i habsburške kartografske tradicije na kartama za javnu i ,,tajnu“ uporabu)....................................47 5.2.4 Granice mirovnih ugovora mletačke i habsburške kartografske tradicije na kartama za javnu uporabu............................................................................................51 5.2.5 Granice mirovnih ugovora mletačke i habsburške kartografske tradicije na kartama za ,,tajnu“ uporabu..........................................................................................54 5. 3 Fortifikacijsko i obrambeno graditeljstvo na pograničju..............................56 5.3.1 Oblikovanje obrambene granice na hrvatskim prostorima do 18. stoljeća..........................................................................................................................56 5.3.2 Iskustvo habsburškog pograničja u 18. stoljeću...................................59 2 5.3.3 Iskustvo osmanskog pograničja u 18. stoljeću..................................63 5.3.4 Iskustvo mletačkog pograničja u 18. stoljeću...................................66 5.3.5 Iskustvo stanovništva na pograničju.................................................70 6. Znanje..................................................................................................................70 6.1 Historija kao oblik znanja.............................................................................70 6.1.2 Znanje kao oblik društvenog prihvaćanja.........................................72 6.2 Vlasi i Crni Vlasi kao stočarske zajednice na hrvatskom ranonovovjekovnom prostoru......................................................................................73 6.3 Vlaško Drugo u djelima Alberta Fortisa i Ivana Lovrića.........................75 6.3.1 Prikaz Drugoga na mletačkim kartografskim prikazima....................77 6.4 Hajdučija kao reakcija na svakodnevni život pograničja..............................78 6.5 Vlaško stanovništvo između transhumance i sedentarizacije.......................83 6.5.1 Korištenje pašnjaka i reguliranje ispaše...........................................85 6.6 Sanitarni kordon – osnivanje, razvijanje i djelovanje sanitarnog kordona na habsburškoj strani granice...........................................................................................89 6.6.1 Mletački sanitarni kordon i kontrola granice prema Osmanskom Carstvu.........................................................................................................................91 6.7 Konfesionalni i etnički sastav stanovništva šireg područja Tromeđe nakon Karlovačkog mira.........................................................................................................94 6.7.1 Viševjerska Tromeđa kroz habsburšku, mletačku i osmansku migracijsku isprepletenost............................................................................................94 6.7.2 Multikonfesionalnost i (ne)tolerancija na pograničju................................102 7. Pamćenje...............................................................................................................104 7.1 Pamćenje kao kolektivno i kulturno sjećanje................................................104 7.2 Pamćenje između jezika i epske književnosti...............................................106 7.3 Narodna ili usmena književnost – terminologija...........................................107 7.3.1 Muslimanske narodne pjesme..........................................................110 7.3.2 Krajiške i uskočke pjesme Erlangenskog rukopisa..........................112 7.4 Simbolične geografije višegraničja..............................................................114 7.4.1 Simbolične geografije višegraničja u pjesmama Koste Hörmanna..116 7.4.2 Simbolične geografije višegraničja u pjesmama Erlangenskog rukopisa......................................................................................................................119 7.4.3 Usporedba zemljopisnih pojmova epskih pjesama s kartama za javnu uporabu u 18. stoljeću................................................................................................123 3 7.5 ,,Slika svoga“ i ,,slika Drugoga“ u epskim pjesmama................................125 8. Zaključak..............................................................................................................130 Sažetak.......................................................................................................................133 Popis kartografskih priloga.....................................................................................134 Popis literature.........................................................................................................145 4 1. Uvod 1.1 Metodologija rada Teorijska problematika diplomskog rada temeljit će se na multidisciplinarnom pristupu kroz primjenu kulturne i socijalne povijesti te pripadajućim subdisciplinama poput ekohistorije, vojne povijesti, povijesne kartografije, imagologije te povijesti svakodnevice. Međusobna povezanost navedenih disciplina omogućava različite istraživačke pristupe, a ovaj rad će ponuditi jedan od brojnih načina na koji se ova tema može proučiti i istražiti, te ju pridružiti drugim radovima i projektima kojima je u središtu istraživanja proučavanje graničnih društava na području Triplexa Confiniuma.1 Metodologiju rada temeljit ću na korištenju pet metoda: kvalitativnoj, analitičko- komparativnoj, kvantitativnoj i induktivnoj. Koristeći kvalitativne i analitičko- komparativne metode obradit ću narativ i diskurs, a kvantitativnu metodu primjenit ću pri obrađivanju statističkih izvora poput osmanskih deftera i protostatističkih popisa stanovništa habsburške provinijencije. Induktivnu metodu primijenit ću kako bih od pojedinačnih premisa došla do općenitih zaključaka, a pritom će poslužiti imagološke percepcije putopisa 18. stoljeća. Analizu