HISTORIA Po wojennych latach milczenia wokół z komunistyczną władzą. Ich walka była ema- „Żołnierzy Wyklętych” i ocen krzywdzą- nacją wolnościowych dążeń wszystkich grup cych AK nastały czasy prawdy historycz- społecznych i zawodowych. Po ogłoszeniu nej i czasy naprawy krzywd. amnestii dla wszystkich członków podziemia Kim byli „Żołnierze Wykleci”? wzmogła się fala represji, zarówno wobec Najpierw walczyli z niemieckim okupantem, ujawniających się, jak i pozostającym a po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski w podziemiu. fot. Gen. Władysław Sikorski w ośrodku szkoleniowym cichociemnych w Audley End dekoruje ppor. Michała Fijałkę („Kawę”) Orderem Virtuti Militari. W pierwszym szeregu stoją od lewej po cywilnemu: ppor. Jan Woźniak („Kwaśny"), por. Bolesław Kontrym („Żmudzin”), por. Tadeusz Gaworski („Lawa”), por. Hieronim Łagoda („Lak”), za nim ppor. Władysław Kochański („Bomba”), por. Zub-Zdanowicz („Dor”), por. Stanisław Winter („Stanley”), Narodowe Archiwum Cyfrowe. 2016 Rokiem Cichociemnych Zrzucani do kraju na spadochronach Od kilku lat obchodzimy 1 Marca Dzień w miejsce wcześniej ustalone. Łącznie Narodowej Pamięci „Żołnierzy Wyklę- w czasie II Wojny Światowej przerzucono tych”, oddając bohaterom cześć i honor. do Polski 316 Cichociemnych. Wśród nich był, najbardziej znany na Lubelsz- „Cichociemni” to żołnierze Polskich Sił Zbroj- czyźnie i w naszym regionie, Hieronim Dekutowski nych na zachodzie, szkoleni w Wielkiej Brytanii „Zapora” (zrzucony 16 września 1943 r.), któ- w celu walki z okupantem. Ich zadaniem było rego oddziały wiosną 1945 roku wyzwoliły część organizowanie ruchu oporu w kraju i szkolenie Lubelszczyzny spod władz komunistycznych. żołnierzy AK. 12 PRZEGLĄD REGIONALNY nr 1 2017 TRZECI OBÓZ W PONIATOWEJ 1945 Jeszcze do niedawna dzieje antykomu- dziernika 1963 r. w Majdanie Kozic Górnych nistycznej konspiracji niepodległościowej – małej wiosce, położonej 20 km od Lublina po II wojnie światowej (1944-1956) i 8 km od Piask. Pochówku bezimiennego, podob- należały do najbardziej zafałszowanych. nie jak w przypadku jego współtowarzyszy broni, służby dokonały potajemnie, na cmentarzu przy Przedstawiano żołnierzy niepokornych ul. Unickiej. Cztery dni później, w nocy, rodzi- jako „bandytów”, nazywano „zaplutymi na wykopała jego nagie, pozbawione głowy ciało karłami reakcji”, oddziały AK, WIN, NSZ i dokonała godnego złożenia zwłok do grobu.2 były „faszystowskimi bojówkami”, które O trzecim Obozie w Poniatowej mamy niewie- prowadziły terrorystyczno-dywersyjną, ra- le informacji. Istotne dane w 2002 roku opubli- bunkową i zbrodniczą działalność przeciw kował dr hab. Bogusław Kopka w przewodniku encyklopedycznym pt. „Obozy pracy w Polsce władzy ludowej, szerzyły „wrogą pro- 1944-1950”. W artykule przywołuję najważniej- pagandę”. Takiej propagandy komuniści sze ustalenia autora dotyczące Obozu Pracy (OP używali ponad 50 lat, aż do końca PRL. w Poniatowej. Interesujących informacji dowia- dujemy się również ze wspomnień pani Jadwigi Dopiero odzyskanie niepodległości w 1989 roku Chwil opublikowanych w roku 2016 w książce pozwoliło na podjęcie wolnych od ideologicznych pod redakcją Ewy Śmiech i Krzysztofa Jastrzęb- i cenzuralnych ograniczeń badań nad oporem skiego „Opole Lubelskie wspomnienia i listy miesz- i konspiracją przeciw komunizmowi w latach kańców miasta i powiatu”. Wspomnienia pani 1944-1956. Jadwigi były mi znane od dawna. Historię jej Historyk Marek Chodakiewicz napisał, że losów pośrednio związanymi z istnieniem obozu w Polsce po 1944 roku nie było żadnej wojny do- w 1945 roku poznałem w 2010 roku podczas roz- mowej tylko antysowieckie powstanie. Dla spad- mów przy opracowywaniu artykułu o „Wojennych kobierców okupantów żołnierze z nimi walczący losach pilota Zygmunta Duńskiego” (Przegląd Re- pozostaną obrońcami złej sprawy skazanymi na gionalny nr 2-3/2010). Obecnie gdy pełne wspo- wieczne wyklęcie. Jednym z pierwszych zadań mnienia autorki opublikowano we wspomnianej PKWN (Polskiego Komitetu Wyzwolenia Na- wyżej publikacji, myślę, że ich fragment dotyczą- rodowego) – samozwańczego, tymczasowego cy Obozu w Poniatowej w 1945 roku szczególnie organu władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej zainteresuje naszych czytelników. Polskiej, działającego od 21 lipca do 31 grudnia Pod względem organizacyjnym w historii obo- 1944 roku na obszarze wyzwalanym spod oku- zów pracy Resortu Bezpieczeństwa Publicznego pacji niemieckiej było zorganizowanie sił bezpie- PKWN/Ministerstwa Bezpieczeństwa Publiczne- czeństwa i milicji, które uzupełniały działający go dr hab. Bogusław Kopka wyróżnia trzy główne już w Polsce Ludowej radziecki aparat NKWD. etapy: I (październik 1944 – październik 1945) „Zmiany nowej władzy” to przede wszystkim pa- – kształtowanie się struktur organizacyjnych, cyfikacja Polaków – żołnierzy i działaczy niepod- powstanie tzw. centralnych obozów pracy wraz ległościowych, partii politycznych, Kościoła. Po z filiami, obozów pracy oraz struktur pośrednich, prostu wycinanie w pień polskiej elity. czyli okręgowych zarządów pracy więźniów; Obok zastraszania ludności celem akcji były II (październik 1945-1947) – największy rozwój rekwizycje. Aresztowanych wywożono do więzień sieci obozów; III (1948-1950/1951) – stopniowe na Zamku Lubelskim, do obozów w Majdanku, likwidowanie „tradycyjnych” obozów pracy, po- Krzesimowie i Poniatowej, a następnie najczęściej szukiwanie przez MBP nowych rozwiązań orga- w głąb Rosji.1 Nasilający się terror wiosną 1945 nizacyjnych, powstawanie ośrodków pracy więź- roku zmuszał tysiące ludzi do szukania schro- niów (OPW) i więzień progresywnych. nienia w konspiracji, toteż rósł opór partyzantki Według oficjalnej terminologii DWiO MBP niepodległościowej, która przechodziła od samo- w obozach pracy mieli być osadzani Volksdeut- obrony do pojedynczych wypadów na posterunki sche, Niemcy i jeńcy wojenni, czyli wszyscy ci, milicji i placówki UBP, biorąc odwet za represje. którzy w czasie wojny występowali lub mogli Na Lubelszczyźnie w połowie 1945 roku walczy- swoją postawą występować przeciwko „Narodo- ło około 2 tysięcy partyzantów. wi Polskiemu”, sprzyjać hitlerowskiemu okupan- Po amnestii w 1947 roku zostało ich około towi lub służyć w niemieckich jednostkach woj- dwustu. Ostatnie grupy partyzantów rozbito skowych albo paramilitarnych. Obóz pracy miał do 1953 roku. Ostatni poległy to Józef Fran- się dla nich stać miejscem odkupienia win, dla czak pseudonim „Laluś”, podwładny Hieronima państwa zaś był źródłem darmowej siły roboczej. Dekutowskiego „Zapory”, zastrzelony 21 paź- W rzeczywistości do obozów pracy kierowano PRZEGLĄD REGIONALNY nr 1 2017 13 HISTORIA masowo ludność cywilną, w tym tę najbardziej kierownicy WUBP) wiedzieli, że tak naprawdę bezbronną – dzieci, kobiety, starców. Stosowano to bić „wrogów władzy ludowej" można, a nawet zasadę odpowiedzialności zbiorowej w stosunku należy. Był to swoisty, nieformalny kod porozu- do tych, którzy podpisali Niemiecką listę naro- miewania się, obowiązujący wewnątrz resortu dowościową (DVL), do autochtonów, jako do bezpieczeństwa; grupy etnicznie niepewnej, a politycznie podej- – możliwości materialnych, technicznych i ka- rzanej, i oczywiście do samych Niemców. Lud- drowych MBP. To właśnie problemy finansowe ność polską (w tym tzw. antypaństwowców), resortu, przerzucanie ogromnych środków na niemiecką, autochtoniczną, jeńców umieszczano walkę bezpośrednią z opozycją niepodległościo- w tych samych obozach. Zasadą było osadza- wą przyczyniały się do zahamowania rozbudowy nie bez sankcji prokuratorskiej, czyli bez wiedzy przez komunistów struktur obozowych w powo- i zgody organów wymiaru sprawiedliwości.3 jennej Polsce. W odróżnieniu od punktu pierw- O powstaniu Obozu w Poniatowej (Poniato- szego mamy tutaj do czynienia z postulatami wo) mówi okólnik nr 42 z 6 kwietnia 1945 r. o charakterze życzeniowym. Między innymi wydany przez ministra bezpieczeństwa publicz- z braku funduszy COP w Warszawie przekształ- nego Stanisława Radkiewicza i dyrektora De- cono na jesieni 1945 r. ponownie w Obóz Pracy. partamentu Więziennictwa i Obozów Minister- Z kolei COP Krzesimów został w maju (czerwcu) stwa Bezpieczeństwa Publicznego Teodora Dudę 1945 r. zlikwidowany i zamieniony na kolonię o powstaniu pięciu centralnych obozów pracy: rolną więzienia w Lublinie.6 1) Obóz Pracy – Warszawa; 2) Obóz Pracy – Po- Więźniami OP w Poniatowej wg dr hab. Bogu- niatowo, pow. Puławy; 3) Obóz Pracy – Krze- sława Kopki byli Polacy, Niemcy, Volksdeutsche, simów, pow. Lublin; 4) Obóz Pracy – Potulice, internowani, więźniowie karni (głównie żołnierze woj. pomorskie; 5) Obóz Pracy – Jaworzno, woj. AK). Prawdopodobnie pracowali w gospodar- krakowskie.4 stwie (gospodarstwach) rolnym, w lesie. Po likwi- Kolejny okólnik oznaczony numerem 42(5) dacji obozu internowani i aresztanci m.in. zostali świadczy o przejęciu Obozu w Poniatowej jako fi- przewiezieni do Warszawy. lii przez Obóz w Krzesimowie. 25 kwietnia 1945 Komendantami OP w Poniatowej byli Alek- r. okólnikiem nr 42(5) DWiO MBP w sprawie sander Trzcinka (do marca 1945 r., jednocześnie wykonania nadzoru nad więzieniami i oboza- był naczelnikiem obozu w Krzesimowie), Tade- mi pracy powołano cztery tzw. centralne obozy usz Krawczyk (do maja 1945 r.), Tiomkin – (maj pracy. Znajdowały się one w Warszawie, Krzesi- 1945 r.) – likwidator obozu. mowie (woj. lubelskie), Potulicach (woj. pomor- 1945.05.22 – Raport dyrektora Departamentu skie), Jaworznie (woj. krakowskie). Wszystkie Więziennictwa i Obozów MBP Teodora Dudy pozostałe obozy, jeżeli nie zostałyby zarządzeniem do wiceministra bezpieczeństwa publicznego DWiO MBP zlikwidowane,