VROUWEN IN MANNENKLEREN EN SPINOZA. DE KLOEKMOEDIGE LAND- EN ZEE-HELDIN (1682) ALS VERPAKKING VAN DE FILOSOFIE VAN SPINOZA Dick WORTEL Abstract – The dissertation by Inger Leemans which appeared in 2002 indicates an influence of the radical Enlightenment on the content of pornographic novels published in the Dutch Republic between 1650 and 1700. She concludes that this influence is very strong on the novels she has researched. She also deduces that the philosophies of Descartes and Spinoza were hidden in the storylines of the novels. In her view, this was the only way to make the forbidden philosophies known to the broad public. Her conclusion raises the interesting question whether this influence also concerns other, non-pornographic novels which appeared in the same period. This article tries to prove that the novel the Kloekmoedige Land- en Zee-Heldin [The Courageous Land and Sea Heroine], published in 1682, also shows a strong influence of the philosophical ideas of Cartesianism and Spinozism. Inleiding: het pakket In de Nederlandse literatuurgeschiedenis is een Nederlandse Verlichting lange tijd ondenkbaar geweest. De Verlichting was in de eerste plaats een Frans verschijnsel dat gericht was op de ontmanteling van de godsdienst. De verschijning van The Radical Enlightenment van M.C. Jacob in 1981 en vooral die van Radical Enlightenment van J.I. Israel in 2001 brachten een belangrijke verandering in deze opvatting. Israel stelt dat vooral in de begin- fase, die gelegd kan worden tussen 1650 en 1700, de Nederlandse Verlich- ting zeer vooruitstrevend was. In de jaren 1660-1670 hield de Nederlandse intellectuele cultuur zelfs gelijke tred met de Europese ontwikkelingen, was volgens sommigen de Europese cultuur ver vooruit. In 2002 verscheen Het woord is aan de onderkant. Radicale ideeën in Nederlandse pornografische romans, de handelsuitgave van het proefschrift van Inger Leemans. In haar proefschrift stelt zij dat gedurende de tweede helft van de zeventiende eeuw de Republiek een – tot nu toe niet juist gewaardeerde – sterke invloed had op de ontwikkeling van het verlichtingsdenken in Europa, met name op die van Frankrijk en Engeland (Leemans 2002, 234). Dankzij de universiteiten, de boekhandel en de tolerantie kon de Republiek zelfs uitgroeien tot een invloedrijk centrum van het verlichtingsdenken in Europa. Het belangrijkste resultaat van Leemans’ onderzoek is het door haar blootgelegd verband tussen het spinozisme en de inhoud van een aantal Spiegel der Letteren 48 (1), 27-55. doi: 10.2143/SDL.48.1.2005609 © 2006 by Spiegel der Letteren. All rights reserved. 28 DICK WORTEL pornografische romans, zodanig zelfs dat sommige daarvan, voorzover die zijn verschenen tussen 1670 en 1700, als verkapte cartesiaanse of spinozistische tractaten kunnen worden beschouwd. Zij kwam tot de conclusie dat hun vaak erotische en seksueel getinte thema’s als verpakking dienden voor een andere belangrijke boodschap: die van de rede, die van kritiek op de theologie en op de hiërarchie en de structuur van de zeventiende-eeuwse samenleving, maatschappijkritiek avant la lettre. Op die manier kon de in 1678 verboden spinozistische filosofie toch nog, zij het langs een omweg en minder open- lijk, aan de lezer worden voorgeschoteld. In dit artikel wil ik enkele spinozistische beginselen toetsen aan een zeven- tiende-eeuwse roman, die niet pornografisch is. Het betreft het boekje Het wonderlijk Leeven, en de dappere Oorlogs-daaden van de Kloekmoedige Land- en Zee-heldin (hierna aangehaald als de Heldin) dat in 1682 bij de Amsterdamse uitgever Jan Klaasz. ten Hoorn verscheen.1 De oudste druk van de Heldin, voorzover bekend, is van 1682, hoewel op het titelblad van het tweede deel 1681 als verschijningsjaar is vermeld.2 Dit boekje vertelt over de avonturen van een jong Maastrichts meisje dat ontevreden is met haar traditionele bestemming: trouwen, kinderen krijgen en huisvrouw worden. Zij wil haar eigen keuzes maken. Zij vertrekt heime- lijk naar Brussel waar zij, verkleed als man, dienst neemt als ruiter in het leger van de Prins van Condé. Zij vecht dapper mee in de slag van Atrecht, die in augustus 1654 plaats vindt. Na afloop maakt zij nog veel avonturen mee, pikante liefdesperikelen, plundertochten samen met onderbetaalde soldaten totdat zij wordt afgedankt als gevolg van de Vrede van de Pyreneeën in 1659. In het tweede deel trekt zij van Maastricht naar Amsterdam. Zij meldt zich aan als matroos bij de zeemacht en komt terecht op het schip van Admiraal Tromp. Tijdens de zeeslag voor de kust van Lowestoft in juni 1665 raakt zij ernstig gewond. Na afloop wordt zij overgebracht naar een hospitaal in Amsterdam, waar de dokter haar ware geslacht ontdekt. 1 Het wonderlijk Leeven; en de dappere Oorlogs-daaden van de Kloekmoedige Land- en Zee-Heldin. Waarachtige Geschiedenis. t’ Amsterdam, By Jan Klaasz. Ten Hoorn, Boekverkooper tegen over ‘t oude Heeren-Logement. 1682. [Deel 2:] Het wonderlijk Leeven, en dappere Oorloghs- daaden van de Kloekmoedige Zee-Heldin. Tot Amsterdam, By Jan Claessen ten Hoorn, Boek- verkooper. A. 1681. Van deze editie, die zich bevindt in de Österreichische Nationalbibliothek te Wenen, zal in 2006 een teksteditie verschijnen, van aantekeningen en een inleiding voor- zien door Dick Wortel. 2 Van de Heldin verschenen nog veel drukken: in 1694 tweemaal bij verschillende uitge- vers: Gerrit en Andries Schelling te Amsterdam en bij de Weduwe van Gysbert de Groot, in 1706 bij Jacobus en Jan Bouman, in 1711 bij de Weduwe van Gysbert de Groot, bij de erven van de weduwe van Gysbert de Groot in 1735, bij Jan van der Heyden in 1756 en tussen 1767 en 1790 bij de erven van de weduwe van Jacobus van Egmont; daarnaast is er nog een onge- dateerde roofdruk van Jan Pottebol te Leiden. DE LAND- EN ZEE-HELDIN (1682) EN DE FILOSOFIE VAN SPINOZA 29 In dit artikel beperk ik mij, kortheidswege, tot slechts drie beginselen van het spinozisme:3 (a) God is volkomen identiek met de natuur; in de Heldin vindt men deze opvatting zeer duidelijk terug. (b) De bijbel moet niet letterlijk worden geïnterpreteerd, maar figuurlijk. Aan de hand van een sermoen van een monnik, dat in extenso in de Heldin is opgenomen, zal ik proberen aan te tonen dat de auteur dit standpunt huldigt. (c) Mannen en vrouwen zijn gelijk. Dat blijkt al uit de inhoud van de Heldin: de hoofd- persoon, een vrouw, doet in geen enkel opzicht onder voor een man. Haar gedrag is gelijk aan dat van een man, zowel negatief: zij zuipt en gebruikt ruwe taal, als positief: zij betoont dezelfde dapperheid en moed in de strijd. De gelijkheid tussen man en vrouw houdt ook in dat zij onderhevig zijn aan dezelfde lust en gelijke primaire driften hebben. In de Heldin zijn zowel de mannen als de vrouwen seksueel actief. Is de Heldin een spinozistisch tractaat of een doodgewone roman over een vrouw die als man verkleed allerlei avonturen beleeft? Laat ik de Heldin eerst eens van zijn verpakking ontdoen. De verpakking: het humanisme en de Latijnse school Laag 1 van de verpakking: ouwerwetse degelijkheid, de bijbel en fraaie zinnen Wanneer de argeloze moderne lezer de Heldin doorbladert, vallen hem aller- eerst typische zeventiende-eeuwse kenmerken op: de vele lange en ingewik- kelde zinsconstructies, die grammaticaal echter altijd in orde zijn en de vele verwijzingen naar de klassieke Oudheid. Dit zijn typische kenmerken die verwijzen naar de humanistische traditie.4 De humanisten waren van mening dat de westerse beschaving in de middeleeuwen van haar bronnen was vervreemd. Onder ‘beschaving’ verstonden de humanisten allereerst de Latijnse taal en literatuur. Deze hadden volgens hen hun hoogtepunt gekend in de Romeinse tijd, in de eerste eeuw voor en de eerste eeuw na Christus. 3 Een ander belangrijk beginsel van het spinozisme is het radicaal afwijzen van het geloof in het bestaan van de duivel. Tien jaar voor het verschijnen van Balthasar Bekkers’ Betoverde Wereldt in 1691 rekent de auteur van de Heldin af met het geloof in de duivel. Zie verder Wortel 2005. 4 De term humanisme dateert pas van de negentiende eeuw en is afgeleid van het Italiaanse umanista, docent in de Latijnse taal, welsprekendheid, dichtkunst en literatuur, vakken die studia humaniora werden genoemd. De term heeft dus niets te maken met ‘het centraal stellen van de mens’, ‘de ontdekking van het individu’ en dergelijke. In het christelijk humanisme stond wel degelijk God centraal, en over het individu heeft geen humanist zich het hoofd gebroken. 30 DICK WORTEL Daarna was er verval ingetreden. De humanisten wensten het tij te keren. Het middel daartoe was de hervorming van het onderwijs. Zij wilden een literaire opvoeding: leerlingen moesten klassiek Latijn en liefst ook Grieks leren om de teksten uit de Oudheid te kunnen lezen en om zichzelf zuiver te kunnen uitdrukken. Wat opvalt aan de Heldin zijn deze kenmerken van de humanistische traditie. Een leerling van de Latijnse school legde verzamelingen aan van citaten, uitdrukkingen en woorden die hem opvielen of waarvan hij dacht dat ze hem nog wel eens van pas konden komen, alles uitgedrukt in het woord eloquentia. Hij moest in brieven, oraties of gedichten laten zien dat hij de gelezen teksten kon benutten. Men las met de leerlingen klassieke teksten vooral om hun taal- en stijlwaarde, met het oog op de imitatio door de leerlingen, een bekende term die voor de leerlingen van de Latijnse school een belangrijke betekenis in zich droeg: het navolgen van hoogstaande voor- beelden uit de literatuur. De imitatio is nog goed herkenbaar. Uit de zin: de Knoopen, die aan de Rok gestaan hadden [...], en welken ik nu hoopte dat my mijn leeven zouden baaten (Heldin, 1, 28). blijkt dat de auteur van de Heldin de schrijver P.C. Hooft goed kent, want bij hem komt het werkwoord baten in dezelfde betekenis ‘het leven doen behouden’ voor: ‘Soud ick u dan u leven baten?’ (Hooft, Ged.