Tom 14 2011 Projekt jest dofinansowany przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE PRZYRODA SUDETÓW ROCZNIK Tom 14, 2011 Naturam si sequemur ducem, nunquam aberrabimus JELENIA GÓRA 2011 PRZYRODA SUDETÓW t. 14(2011): 3-6 Redaktor naukowy BOŻENA GRAMSZ Grzegorz Wójcik, Ewa Fudali* Zespó³ redakcyjny BO¯ENA GRAMSZ CZES£AW NARKIEWICZ STANISŁAW FIRSZT Nowe stanowiska mchu świetlanki długoszowatej Recenzenci TOMASZ BLAIK (Opole) KRZYSZTOF PARZÓCH (Wrocław) LUDWIK FREY (Kraków) TADEUSZ STAWARCZYK (Wrocław) Schistostega pennata (HEDW.) WEB. et MOHR ADAM LARYSZ (Bytom) EWA SZCZĘŚNIAK (Wrocław) ZYGMUNT KĄCKI (Wrocław) BARBARA TOKARSKA-GUZIK (Katowice) w Górach Stołowych (Sudety Środkowe) ADAM KOTARBA (Kraków) ANDRZEJ TRACZYK (Wrocław) ADAM MALKIEWICZ (Wrocław) BRONISŁAW WOJTUŃ (Wrocław) PIOTR MIGOŃ (Wrocław) JAN ŻARNOWIEC (Bielsko-Biała) T³umaczenie streszczeñ Wstęp niektóre zwierzęta (mrówki, chrząszcze z ro- (na j. niemiecki) MARIANNA KUROWSKA (botanika, zoologia) dzaju Geotrupes, drobne gryzonie, np. myszy CHRISTINE EMBLETON-HAMANN (geografia) Schistostega pennata jest jedynym gatun- oraz nietoperze). (na j. czeski) JIØÍ DVOØÁK kiem na świecie reprezentującym izolowaną Góry Stołowe, zbudowane ze skał piaskow- systematycznie rodzinę Schistostegaceae (OCHY- cowych i porośnięte w większości przez lasy RA i in. 1988). Odznacza się niezwykłą właści- Dtp „AD REM”, tel. 075 75 222 15, www.adrem.jgora.pl świerkowe wydają się być obszarem sprzy- wością biologiczną jaką jest zdolność świecenia jającym występowaniu świetlanki. Jednakże, Oprac. kartograficzne „PLAN”, tel. 075 75 260 77 (str. 84) trwałego splątka w ciemnościach. Występuje jak dotąd podane były tylko cztery stanowiska wyłącznie na półkuli północnej, w Europie, Schistostega pennata z tego rejonu: dwa z pół- Druk Leyko, Kraków Azji i Ameryce Północnej, wykazując tendencje nocnej części Szczelińca Wielkiego położone oceaniczne. Większość znanych stanowisk tego na wysokości 760-850 m n.p.m. oraz dwa mchu w Polsce skupia się w Sudetach oraz na Nak³ad 1200 egz. na Małym Szczelińcu (za OCHYRĄ i in. 1988). Pogórzu Sudeckim (Pogórze Kaczawskie, Masyw Ostatnie notowania pochodzą z 1979 roku Ślęży, Góry Izerskie, Karkonosze, Góry Orlic- (SZMAJDA 1979). kie, Góry Stołowe, Masyw Śnieżnika – OCHYRA W trakcie badań terenowych nad roślin- i in. 1988), 11 stanowisk znanych jest z rejonu nością Parku Narodowego Gór Stołowych Karpat i Pogórza Karpackiego (CYKOWSKA 2006), prowadzonych w 2009 przez pierwszego au- odnotowano ją też w kilku miejscach na niżu tora znaleziono nowe stanowiska Schistostega Wydawca (OCHYRA i in. 1988). pennata, które wskazują, że ocena częstości Jest to gatunek wykazujący wyraźną specja- tego gatunku dokonana przez SZMAJDĘ (1979) MUZEUM PRZYRODNICZE lizację siedliskową: w Europie zasiedla głównie nie oddaje jego aktualnego rozprzestrzenienia. w JELENIEJ GÓRZE zacienione i wilgotne szczeliny w skałach W pracy opisano te nowe stanowiska i scharak- krystalicznych i osadowych nie zawierających teryzowano sposób występowania świetlanki. węglanu wapnia, w lasach iglastych regla dolne- oraz go i górnego. Występuje też na drobnoziarnistej glebie mineralnej w cienistych niszach pod prze- Opis stanowisk ZACHODNIOSUDECKIE wróconymi korzeniami drzew, często występuje TO WA RZY STWO PRZYRODNICZE na glebie lub skałach przy wejściu do jaskiń oraz Pierwsze z nowych stanowisk położone jest w różnego rodzaju niszach skalnych. Bywa spo- w północnej części parku, w rejonie nazywa- tykany także w starych norach dużych ssaków nym Piekło, na północny zachód od Pasterki Adres redakcji: (GLIME 2007). W tych szczególnych warunkach (50°30’19”N 16°20’48”E, 640 m n.p.m.). Stano- 58-560 Jelenia Góra, ul. Wolnoœci 268 gatunek ten tworzy zazwyczaj jednogatunkowe wisko świetlanki znajduje się tu w małej bocz- synuzje, z nielicznym udziałem innych gatun- nej dolinie po lewej stronie głównego cieku tel./fax 75 75 515 06, tel. 75 75 574 00 ków. OCHYRA i in. (1988) jako towarzyszące płynącego w kierunku północno-zachodnim. e-mail: [email protected] synuzjom Schistostega pennata podają m.in. Zarówno dolina główna jak i boczna pokryta e-mail: [email protected] Pseudotaxiphyllum elegans, Buckiella undulata, jest wielkimi blokami piaskowca. Schistostega www.muzeum-cieplice.pl Calypogeia neesiana i Pellia neesiana, natomiast pennata rośnie na pionowej powierzchni blo- CYKOWSKA (2006) zaobserwowała występowanie ku piaskowca, w miejscu zacienionym, 2 m Calypogeia integristipula, Lepidozia reptans, od wejścia do pseudojaskini, w której płynie ISSN 1895-8109 Pogonatum aloides i Tetraphis pellucida. Według strumień. Świetlanka występuje w kilku od- IGNATOWA i IGNATOWEJ (2001) w rozprzestrzenia- dzielonych od siebie skupiskach o powierzchni 2 2 2 Na okładce: Rezerwat „Buki Sudeckie” (fot. A. Raj). niu tego gatunku prawdopodobnie uczestniczą 1500 cm , 1000 cm i 1200 cm (fot. 1, 2). 4 GRZEGORZ WÓJCIK, EWA FUDALI Nowe stanowiska mchu świetlanki długoszowatej Schistostega pennata... 5 W obrębie największego z nich wykonano zdjęcie fitosocjologiczne: nr 1. Data 4.06.2010; powierzchnia 1300 cm2, pokrycie 80%. Lista gatunków: Schistostega pennata 4.3; Bazzania tricrenata +.3, Calypoge- ia muelleriana +.1, Tetraphis pellucida +.1. Kolejne stanowiska występują w rejonie Wielkiego Szczelińca. Wzdłuż poziomicy 860 m n.p.m. wytyczono trasę i sprawdzano występowanie Schistostega pennata w szcze- linach u podnóża skalnych ścian urwiska lub w blokowiskach skalnych oraz przy starej ścieżce schodzącej w kierunku północnoza- chodnim z partii szczytowej (fot. 3). W trakcie tych badań potwierdzono istnienie dwóch podanych wcześniej stanowisk (OCHYRA i in. 1988) oraz odnaleziono 45 nowych. Niektóre z nich zajmują powierzchnię ponad 0,5 m2 zwartego pokrycia. Nie potwierdzono, zna- nego wcześniej z informacji ustnej (Z. Gołąb), stanowiska świetlanki w szczelinach przy ścieżce zejściowej z Wielkiego Szczelińca od strony południowej. Na dwóch stanowiskach wykonano zdjęcia fitosocjologiczne: nr 2. Data 14.07.2010, szczelina szero- Fot. 3. Spękania w skalnej ścianie w zachodniej kości 20 cm w skalnej ścianie o ekspozycji części Szczelińca Wielkiego ze stanowi- 2 skiem Schistostega pennata, 19.08.2010 (fot. zachodniej, powierzchnia 800 cm , pokrycie G. Wójcik). Fot. 1. Gametofity Schistostega pennata na powierzchni skały; stanowisko w rejonie Piekła, 04.06.2010 (fot. 80%; Lista gatunków i pokrycie: Schistostega G. Wójcik). pennata 4.4, Calypogeia muelleriana 2.3. nr 3. Data 18.08.2010, nisza pod skałą (50°29’15”N 16°21’30”E, 600 m n.p.m.), przy zarośnięta mchem, stok o ekspozycji północ- szlaku turystycznym prowadzącym z Radkowa nowschodniej, powierzchnia 600 cm2, pokrycie do Karłowa. Drugie – w małej niszy, pod dużym 90%; Lista gatunków: Schistostega pennata 2.2, blokiem skały przy starej ścieżce (przedwojenny Bazzania tricrenata 2.2, Calypogeia muelleriana szlak biegnący u podnóża urwiska) (50°29’23”N 1.1, Dicranodontium denudatum 3.3, Herzo- 16°21’48”E, 580 m n.p.m.). giella seligeri 1.2. Na wielu opisanych stanowiskach znajdo- Dużą liczbę wystąpień świetlanki (55 wano okazy wytwarzające sporogony. stanowisk) stwierdzono też w rejonie Małego Szczelińca. Większość z nich położona jest w szczelinach skalnych ścian oraz w niszach Wnioski pod blokami skalnymi wzdłuż poziomicy 840 m n.p.m. Podobnie jak na Szczelińcu Wielkim, Z przeprowadzonych badań wynika, że także tu świetlanka tworzyła rozległe płaty. Schistostega pennata nie jest gatunkiem bardzo W jednej ze szczelin stwierdzono występo- rzadkim w Górach Stołowych, jak zostało to wanie świecącego splątka na długości 6 m. ocenione przez SZMAJDĘ (1979). Największe Znaleziono także obfite stanowisko pośród skupiska dotychczasowych stanowisk znajdują skał w szczytowej partii Małego Szczelińca się na Małym i Wielkim Szczelińcu. Niemal (880 m n.p.m.). Dokładne dane dotyczące wszystkie mają podobny charakter – są to położenia stanowisk w rejonie Małego i Wiel- szczeliny w skałach piaskowcowych. Nie kiego Szczelińca (współrzędne geograficzne) stwierdzono występowania Schistostega pen- są w posiadaniu pierwszego autora. nata pod wykrotami drzew. Pojedyncze stanowiska Schistostega pen- Wydaje się, że gatunek ten może być znacz- nata odnotowano także na północnym skłonie nie szerzej rozprzestrzeniony w Górach Stoło- Gór Stołowych. Pierwsze znajduje się w pobli- wych, lecz wymaga to dalszych briologicznych Fot. 2. Porośnięte mszakami blokowisko w dolince w rejonie Piekła ze stanowiskiem Schistostega pennata, żu Skalnej Bramy w górnej partii doliny Pośny poszukiwań. Do miejsc potencjalnie sprzy- 04.06.2010 (fot. G. Wójcik). 6 GRZEGORZ WÓJCIK, EWA FUDALI PRZYRODA SUDETÓW t. 14(2011): 7-16 jających występowaniu Schistostega pennata Podziękowania. Ewa Fudali w tym rejonie należeć mogą: masyw Skalniaka Autorzy serdecznie dziękują dr Piotrowi z Błędnymi Skałami, Białe Skały, Narożnik, Górskiemu (Uniwersytet Przyrodniczy w Pozna- Urwisko Batorowskie, Skały Radkowskie. niu) za pomoc w oznaczeniu wątrobowców. Materiały do flory mchów Literatura Kotła Wielkiego Stawu w Karkonoszach CYKOWSKA B. 2006. Schistostega pennata (Bryopsida, OCHYRA R., SZMAJDA P., BOCHEŃSKI W., KARCZMARZ K. Schistostegaceae) in the polish Carpathians (Po- 1988. Schistostega pennata (Hedw.) Web. et land). Pol. Bot. J. 51 (2): 225-227. Mohr. W: Z. TOBOLEWSKI, T. WOJTERSKI (red.) Atlas GLIME J. M. 2007. Bryophyte Ecology. Volume 1. Physi- rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce. ological Ecology. Ebook sponsored by