Ben Crombaghs, Martijn Dorenbosch, Rob Gubbels & Jan Kranenbarg Nederlandse Rivierdonderpad uit de Habitatrichtlijn bestaat uit twee soorten Foto 1. ‘Ofschoon de naam Rivier- Hoewel de Rivierdonderpad ( ) Cottus gobio donderpad doet vermoeden, dat dit opgenomen is in Bijlage II van de Habitat- vischje voornamelijk in stroomend richtlijn, heeft recent taxonomisch onder- water thuis hoort, is dit toch geens- zins het geval. Bij ons komt het door zoek aangetoond dat er in Europa meerdere het geheele land verspreid zoowel in soorten voorkomen, die eerder allen tot beken en rivieren als in de meeste, dezelfde soort gerekend werden. ook brakke, binnenwateren voor; in Friesland vooral in oude slootjes’ Welke soorten komen er nu in Nederland (Redeke, 1941). voor en wat betekent dat voor de bescher- Hier de meest in Nederland voor- ming volgens de Habitatrichtlijn? komende Rivierdonderpad Cottus perifretum (foto: M. Dorenbosch). De Rivierdonderpad is met zijn prehistorisch Herziening van de taxonomische status rivieren in Engeland en in het stroomgebied uiterlijk één van de meest opvallende zoet- van de Rivierdonderpad van de Schelde in België); (2) Cottus rhenanus, watervissen in Nederland die hoge dichtheden Recent taxonomisch en genetisch onderzoek een soort met een beperkte verspreiding in de kan bereiken in snelstromende beken. In heeft aangetoond dat in Europa meerdere snelstromende zij- en bovenlopen van de Rijn, Nederland komt de soort echter ook in andere soorten donderpadden voorkomen, waarbij en de bovenloop en zijbeken van de Maas in watertypen voor zoals in grote rivieren, het acht nieuwe soorten werden beschreven (Frey- België en Noord-Frankrijk (Volckaert et al., IJsselmeer en zelfs in afgesloten polderwateren hof et al., 2005). In landen rondom Nederland 2002); (3) Cottus gobio, een soort met een oos- zoals oude Friese sloten (foto1; Redeke, 1941; zijn daarbij drie soorten donderpadden vast- telijke verspreiding (oostelijk vanaf het stroom- de Nie, 1996; Gubbels, 2000). Ten aanzien gesteld: (1) Cottus perifretum, een soort met gebied van de Wezer in Duitsland). van de verspreiding van de Rivierdonderpad in een westelijke verspreiding (voornamelijk in Op basis van deze nieuwe informatie komt Nederland is een opmerkelijke tegenstelling waargenomen. Het blijkt dat de soort in de Tabel 1. Het voorkomen van Rivier- en Beek- grote rivieren en het IJsselmeer sinds midden ) ) jaren tachtig een toenemende trend vertoont donderpad in de voor de Rivierdonderpad (Winter & Tiën, 2005), terwijl deze positieve aangewezen Natura 2000-gebieden. trend niet werd waargenomen in beken. De Nie (1996) opperde dat er in Nederland moge- Natura 2000-gebied Provincie Rivierdonderpad(Cottus perifretumBeekdonderpad(Cottus rhenanus lijk twee typen populaties voorkomen: een Alde Feanen Friesland • kwetsbare populatie in beken in het oosten en Biesbosch Noord-Brabant • zuiden van Nederland en een minder kwetsba- Boezem van Bakel, Pompveld en Kornsche Boezem Noord-Brabant • re, toenemende populatie in de grote rivieren, Botshol Utrecht • het IJsselmeer en andere stilstaande wateren Dinkelland Overijssel • in het midden en westen van Nederland. Friese IJsselmeerkust Friesland • De oorspronkelijke Rivierdonderpad (Cottus Gelderse Poort Gelderland • gobio) is opgenomen in de Habitatrichtlijn in Geuldal Limburg •• bijlage II. In Nederland zijn meerdere Natura Gouwzee en Kustzone Muiden Noord-Holland • 2000-gebieden voor de Rivierdonderpad aan- Grensmaas Limburg • gewezen (tabel 1). Het netwerk aan Natura Haringvliet Zuid-Holland • 2000-gebieden voor de Rivierdonderpad IJssel Gelderland/Overijssel • omvat de twee typen populaties onderschei- Ilperveld/Oostzanerveld/Varkensland Noord-Holland • den door de Nie (1996). Deels omvatten deze Kempenland Noord-Brabant • gebieden habitats die gekenmerkt worden Oostelijke Vechtplassen Utrecht/Noord-Holland • door lage stroomsnelheden, gelegen in het Roerdal Limburg •• stroomgebied van de Rijn en IJssel, zoals de Swalmdal Limburg • Biesbosch, het IJsselmeer, de IJsseluiterwaar- Vecht en Beneden-Regge Overijssel • den en de Geldersche Poort. Maar ook habi- Veluwe Gelderland • tats in het zuidelijk deel van Nederland die Veluwemeer en Wolderwijd Flevoland/Gelderland • gekenmerkt worden door een hogere stroom- Weerribben Overijssel • snelheid zoals het Roerdal, de Grensmaas en Wieden Overijssel • het Geuldal, zijn Natura 2000-gebied voor de Wormer- en Jisperveld en Klaverpolder Noord-Holland • Rivierdonderpad. Zwarte Meer Flevoland/Overijssel • 248 | De Levende Natuur - jaargang 108 - nummer 6 Fig. 1. Weergave van de onderzochte water- de Rivierdonderpad die op de Habitatrichtlijn lopen in Zuid-Limburg sche kenmerken (Freyhof et al., 2005; foto 2). staat, namelijk Cottus gobio, vermoedelijk hele- in 2006 en vondsten Aanvullend genetisch onderzoek bevestigde de maal niet in Nederland voor. Welke donder- van Rivierdonderpad Maas determinatie van Cottus perifretum en Cottus padden komen er dan wel in Nederland voor? (Cottus perifretum) en rhenanus in het Geulsysteem. Vergelijkbaar met de trend in Nederland is Beekdonderpad (Cottus Opvallend in de verspreiding tussen de twee midden jaren negentig in de Rijn in Duitsland rhenanus). soorten in de Geul was de zeer scherpe schei- ook een snelle toename vastgesteld van de dingslijn tussen de twee populaties. Als gevolg Rivierdonderpad (Nolte et al., 2005). De soort Swalm van de aanwezigheid van een voor vissen die zich in het Duitse Rijnsysteem snel uit- onoverbrugbare stuw in de Geul ter hoogte breidde, bleek Cottus perifretum te zijn. Deze van Meersen werd direct stroomopwaarts van soort werd door Nolte et al. (2005) ook vast- de stuw uitsluitend Cottus rhenanus aangetrof- gesteld in het IJsselmeer. Genetisch onderzoek Roer fen, terwijl stroomafwaarts Cottus perifretum toonde aan dat de donderpadden die zich snel werd gevonden. uitbreidden in het Duitse Rijnsysteem terug te Hoewel minder intensief bemonsterd als de traceren waren naar het IJsselmeer. Nolte et al. Geul, werd zowel in de Roer, de Voer als in (2005) suggereerde daarmee dat de snelle uit- de Berwijn een vergelijkbaar verspreidingspa- breiding van de Rivierdonderpad in het Rijn- troon waargenomen (fig. 1). In de bovenlopen systeem het gevolg is van een plotselinge ver- of zijbeken van deze drie watergangen werd andering in de Nederlandse populatie. Hoe dit Cottus rhenanus aangetroffen, terwijl in de precies kan is nog onduidelijk en onderwerp benedenlopen ter hoogte van de Maas Cottus van lopend onderzoek. perifretum werd gevonden. Het gedeelte waar In tegenstelling tot de hoofdstroom van de Cottus perifretum werd aangetroffen is hierbij Rijn, kenmerkten verschillende snelstromende vrij optrekbaar voor vissen vanuit de Maas. zijriviertjes van de Duitse Rijn zich echter door Grensmaas Analoog aan de situatie in de Geul is het de aanwezigheid van een andere soort donder- gedeelte waar Cottus rhenanus is aangetroffen pad, Cottus rhenanus (Nolte et al., 2006). In de door stuwen onbereikbaar voor vissen vanuit langzaam stromende Rijn is dus sprake van Stuw Meersen de Maas. Cottus rhenanus bevond zich in deze een oprukkende donderpad, Cottus perifretum, riviertjes stroomopwaarts van de barrière, net Eijserbeek terwijl de snelstromende zijriviertjes een Geul buiten de Nederlandse grens (voor de Roer in ‘inheemse’ donderpad herbergen, Cottus rhe- Duitsland, voor de Berwijn in België). nanus. Gulp Selzer- In de Voer werd Cottus perifretum alleen in de beek Nederlandse benedenloop waargenomen, tot Voer Onderzoek in Nederland voor de eerste migratiebarrière vanuit de In Zuid- en Midden-Limburg en aangrenzend Maas. Cottus rhenanus werd alleen aangetrof- Duitsland en België liggen enkele snelstro- Berwijn Cottus perifretum fen in een klein zijbeekje van het Belgische mende zijrivieren en -beken van de Maas: de Cottus rhenanus deel van de Voer. Hoewel het habitat van de Swalm, Roer, Geul, Voer en Berwijn (fig. 1). middenloop van de Voer geschikt lijkt, werd in Even ten noorden van Maastricht mondt de de middenloop echter geen Cottus rhenanus Geul uit in de Grensmaas. Beide wateren zijn gisch Museum in Amsterdam onderzocht. Het gevonden. Mogelijk dat de waterkwaliteit van Natura 2000-gebieden voor Rivierdonderpad. stroomgebied van de Geul is hierbij het meest de middenloop door lozingen vanuit België Omdat een relatief grote rivier (de Maas) hier uitvoerig onderzocht, omdat op basis van dermate slecht is dat de soort hier niet kan overgaat in snelstromende bovenlopen, was museummateriaal het sterke vermoeden overleven. het vermoeden dat hier mogelijk ook de twee bestond dat hier Cottus rhenanus aanwezig zou In de Swalm werden in de bovenloop géén soorten donderpadden voorkomen, zoals kunnen zijn. Aanvullend aan het Geuldal zijn donderpadden waargenomen (fig. 1). In de beschreven in de Duitse Rijn. Cottus perifretum nabij gelegen beeksystemen onderzocht inclu- benedenloop van de Swalm en de monding in zou mogelijk vanuit de Rijn de Maas gekoloni- sief het Roer en Swalmdal, ook Natura 2000- de Maas werd echter wél Cottus perifretum seerd kunnen hebben, terwijl de bovenlopen gebieden voor Rivierdonderpad. aangetroffen. De soort werd hier gevonden tot van de zijrivieren en beken in Zuid-Limburg de eerste voor vissen vanuit de Maas onpas- min of meer geïsoleerde populaties van Cottus Twee soorten donderpadden seerbare stuw. rhenanus herbergen. Analoog aan de situatie in de Rijn blijken in Om deze hypothese te toetsen hebben de het stroomgebied van de Geul ook twee soor- Kolonisatie door donderpadden auteurs in 2006 de verspreiding