http://dx.doi.org/10.18778/7969-462-4 Polskie serie literackie w XIX wieku Alicja jedrych Polskie serie literackie w XIX wieku Spis chronologiczny ŁÓDŹ 2015 RECENZENT Hanna Tadeusiewicz SKŁAD I ŁAMANIE AGENT PR PROJEKT OKŁADKI czartart.com: Magdalena Muszyńska, Izabela Surdykowska-Jurek Zdjęcie wykorzystane na okładce: © bepsphoto – Fotolia.com Publikacja dofinansowana przez Bibliotekę UŁ Publikacja bez opracowania redakcyjnego w Wydawnictwie UŁ © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2015 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06770.14.0.M Ark. wyd. 7,7; ark. druk. 11,375 ISBN 978-83-7969-462-4 (wersja papierowa) ISBN 978-83-7969-487-7 (wersja online) Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: [email protected] tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 SpiS treści Przedmowa . .7 Podziękowania . 9 Wstęp . 11 Początki serii – wpływy zachodnie. Zarys. 16 Polskie serie literackie –XIX w. Zarys. .18 Chronologiczny wykaz polskich serii literackich XIX wieku . .22 Indeks nazwisk autorów utworów zawartych w seriach. .125 Indeks tytułów utworów zawartych w seriach. 139 Indeks tytułów polskich serii literackich – XIX w. 171 Bibliografia. .173 Ilustracje. .177 PRZEDMOWA Powstanie publikacji pt. Początki polskich serii literackich – XIX wiek, dzięki ogromnemu zaangażowaniu, determinacji i wytrwałości Pani mgr Alicji Jędrych, przyczyniło się do uzupełnienia piśmiennictwa dotyczącego XIX-wiecznych serii literackich w Polsce. Autorka dokonała analizy i oceny ponad dziewięćdziesię- ciu najbardziej reprezentatywnych dla tego okresu wydawnictw seryjnych. Układ chronologiczny, różnorodność i wielowątkowość publikacji daje obraz ówczesne- go życia społeczno-kulturowego kraju. Godnym podkreślenia jest fakt, że publi- kacja ta przyczyni się do dalszego rozwoju badań literaturoznawczych. Jestem przekonany, że przedstawiona praca naukowa, ze względu na unikatowość, pełnić będzie również funkcje promocyjne Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego i dostar- czy cennych źródeł informacji o historii rozwoju rynku wydawniczego w Polsce. Autorce i wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej publika- cji życzę dużej satysfakcji z pracy dla dobra nauki i kultury w naszym kraju oraz dalszych sukcesów edytorskich. Kustosz dypl. Tomasz Piestrzyński Dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego 7 podziękowania Publikacja Początki polskich serii literackich – XIX wiek daje mi możliwość wyrażenia wdzięczności tym, którzy pomogli mi w jej zrealizowaniu. Pracując w Bibliotece UŁ na zaproszenie Janusza Dunina podjęłam z nim współpracę przy przygotowaniu książki Polskie serie literackie i paraliterackie 1901–1939 (Łódź 1991). Oddając do druku niniejszą publikację dziękuję bardzo Dyrektorowi BUŁ Panu Tomaszowi Piestrzyńskiemu m. in. za trud rozwiązania problemu finan- sowego. Wyrażam także wdzięczność Paniom Urszuli Kowalewskiej i dr Irenie Łabiszewskiej, które nadały książce ostateczny kształt. Pani Jadwidze Janik dzię- kuję za techniczną korektę tekstu. Serdecznie dziękuję wszystkim pracownikom Czytelni Głównej i Oddziału Magazynów BUŁ. Szczególnie wdzięczna jestem za pomoc i życzliwość Zastępcy Dyrektora Wydawnictwa UŁ Pani Urszuli Dzieciąt- kowskiej, Pani Liliannie Ladoruckiej i Pani Joannie Skopińskiej. Alicja Jędrych wStęp Niniejsza publikacja wraz z pozycją powstałą wcześniej1 stanowi pewną ca- łość i jest zrealizowaniem propozycji prof. Janusza Dunina, który zachęcał mnie do opracowania publikacji na temat początków polskich serii literackich2. Jest to uzasadnione tym bardziej, że niektóre serie XIX stulecia mają swoją konty- nuację po 1900 r. Zebranie materiałów dotyczących zarówno lat 1901–1939, jak i wieku XIX nastręczało niemałych trudności. Podstawowe źródła, jak bibliogra- fie, przede wszystkim Bibliografia polska Estreichera, były źródłami niewystar- czającymi i często zawodzącymi. Na przykład okazało się, że wiele zawartych w seriach utworów nie zostało uwzględnionych albo informacje były mylące. Nie zdołano też dotrzeć do niektórych pozycji odnotowanych w Bibliografii. Liczne informacje uzyskiwano także z katalogów księgarskich i wydawniczych, którym brak precyzji bibliograficznej i, tym samym, nie ułatwiały rozwiązania niejednego problemu. Ważnym źródłem były informacje zamieszczane na okładkach i stro- nach tytułowych niektórych numerów serii. Niestety, zachowane egzemplarze w dużej mierze pozbawione zostały oryginalnych okładek zwykle zawierających istotne dane dotyczące serii. Na ocalałych okładkach często dość niefrasobliwie naklejono np. ekslibris. W seriach XIX. wiecznych obok utworów znanych pisarzy zagranicznych bardzo popularnych, na których się wzorowano (np. Walter Scott, Aleksander Dumas) zamieszczano wiele tłumaczeń autorów drugorzędnych, tzw. minorum gentium, a liczne przekłady najczęściej dokonywane były w pośpiechu. Nie trosz- czono się o odnotowanie nazwiska autora, a nazwisko tłumacza często zastępo- wały tylko inicjały. Dla współczesnych rozszyfrowanie tych nazwisk nie stano- wiło prawdopodobnie większej trudności, natomiast dziś jest to już zazwyczaj niemożliwe. Podejmowano takie próby, niestety niejednokrotnie – bezskutecznie. Z konieczności więc pozostawiano niezidentyfikowane imię autora lub inicja- ły imienia i nazwiska, brakujące numery czy rok wydania itd. Należy tu jednak wspomnieć, iż pominięcie lub ukrywanie niektórych elementów opisu, głównie daty wydania, było niejednokrotnie zabiegiem świadomym, bowiem książkę nie 1 A. Jędrych, Polskie serie literackie i paraliterackie 1901-1939, cz. 1, 2, Łódź 1991. (Materiał częściowo przygotowany do drugiego wydania w formie nieco zmienionej i przede wszystkim skróconej – pozostaje tymczasem w maszynopisie). 2 J. Dunin seriom poświęcił rozdział swojej pracy habilitacyjnej: Serie i cykle wydawnicze, w: Rozwój cech wydawniczych polskiej książki literackiej XIX–XX wieku, Łódź 1982, s. 160–194. 11 datowaną można było powtórnie wydać, unikając w ten sposób zbyt szybkiej jej dezaktualizacji. Tę praktykę stosowano także po roku 1900. Podobnie, celom komercyjnym służyło zawyżanie lub nie ujawnianie nakładu, eksponowanie lub ukrywanie ceny itd.3 Dotyczy to m.in. tłumaczeń utworów popularnych w nie- mieckiej literaturze XV w. i w innych krajach europejskich, tzw. volksbuchów4 – literatury dla ludu. W XIX w. przeżywała ona swój renesans i jest obecna w se- riach, tj. Biblioteka Tanich Książeczek dla Ludu i Młodzieży Edwarda Feitzingera i in. Niemieckie volksbuchy znalazły odbicie także głównie w polskich baśniach odpowiednio wzbogaconych o treści społeczne, profetyczne, patriotyczne, wy- chowawcze dostosowane do realiów i aktualnych potrzeb, np. Józefa Chociszew- skiego Wyrwidąb i Waligóra czy Władysława Bełzy Dobry syn. Podstawę niniejszej publikacji, poza – rzecz jasna – źródłami bibliograficzny- mi, katalogami wydawniczymi i księgarskimi, słownikami, literaturą przedmiotu, stanowią przede wszystkim zasoby Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego, które, jak się zorientowałam, są wystarczająco reprezentatywne dla większości bibliotek naukowych. Ze względu na ograniczoną objętość konieczne było dokonanie skru- pulatnej selekcji zebranego materiału. Uwzględniono przede wszystkim serie naj- bardziej znaczące, charakterystyczne, dające obraz życia literackiego i społeczne- go, żywotności pewnych prądów, także filozoficznych zawartych w ówczesnych dziełach literackich. Jako pewien rodzaj serii odnotowano ważniejsze zbiory pism autorów, których dzieła odegrały ogromną rolę w rozczytaniu społeczeństwa, bu- dzeniu i kształtowaniu ducha patriotycznego, cieszące się wielką poczytnością, o czym świadczą liczne wznowienia (Sienkiewicz, Kraszewski, Orzeszkowa). Na zasadzie wyjątku odnotowano również kilka serii z wielu, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach XIX w., zamieszczanych w czasopismach lub jako serie przy redakcjach czasopism, np. Biblioteka „Wieku”, Biblioteka „Wisły”. Uwzględnio- no też, dla zobrazowania tego typu serii, utwory zamieszczane w czasopismach w całości poświęconych literaturze, np. „Tygodnik Powieści i Romansów”, „Bie- siada Literacka” i innych. Wiele powieści, zanim ukazało się w formie książki, czytelnicy poznawali już poprzez prasę drukującą je w odcinkach czy w formie wkładki5. Ze względu na odmienną formę i ogrom materiału nie można było, poza wyjątkami, uwzględnić powieści zamieszczanych w czasopismach. Zarejestrowanie w odrębnej publikacji najważniejszych utworów literatury XIX w. zawartych w czasopismach byłoby uzasadnione, bowiem ich znaczenie dla rozczytania społeczeństwa, rola w propagowaniu i upowszechnianiu literatury, 3 J. Dunin, op. cit., s. 96. 4 R. Waskmund, Volksbuch, w: Słownik literatury popularnej, Wrocław 1997, s. 434–435. 5 Na przykład w „Tygodniku Ilustrowanym” drukowano pierwodruk Krzyżaków Sienkiewicza (1897), Ogniem i mieczem (1884 r.). W „Tygodniku ,,,” została opublikowano również powieść T.T. Jeża Helena (1867), Nad Niemnem Orzeszkowej (1887), Faraon Prusa (1894) i in. „Nowiny” także drukowały Sienkiewicza; w „Słowie” drukowano 2. tom Potopu od 12–14, marca 1884 r. do 1885 r. i w „Czasie” Potop – od wigilii 1884 r. 12 a także europejskiej myśli filozoficznej w XIX stuleciu była niezwykle ważna, tym bardziej, że stan techniczny ówczesnych czasopism i książek pozostawiał wiele do życzenia. Ostatecznie wyselekcjonowano ponad 90 serii literackich. Przeprowadzono autopsję około połowy utworów, wykonując zdjęcia okładek lub stron tytułowych części z nich. Zebrano także dla celów badawczych, poza obecną publikacją, serie nieliterackie propagujące wiedzę, dotyczące różnych