LUBUSKIE MATERIAŁY KONSERWATORSKIE 2019 TOM 16 Redakcja: Barbara Bielinis-Kopeć Redakcja techniczna: Anna Widła Recenzenci: Wojciech Strzyżewski, Wojciech Eckert, Barbara Bielinis-Kopeć Fotografie na okładce: przód: Kościół w Kalsku (fot. B. Skaziński) tył: Wieża zamku w Żarach (fot. ze zbiorów Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze) Pożar wieży zamku w Żarach 14 października 2019 (fot. M. Sroka) Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości oraz odbudowy polskiej państwowości ISSN: 1733-0491 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze ul. Kopernika 1, 65-063 Zielona Góra tel. 68 324 73 90, 68 324 74 11 fax 68 325 37 45 e-mail: [email protected] www.lwkz.pl Projekt i opracowanie graficzne, skład, łamanie, druk i oprawa: Carbo Media sp. z o.o. www.CarboMedia.pl Spis treści Barbara Bielinis-Kopeć Wprowadzenie ...........................................................................................................7 Prace konserwatorskie i badania Ulrich Schaaf, Maciej Prarat Historia przekształceń budowlanych kościoła przysłupowego w Kalsku z lat 1692–93 w świetle badań architektonicznych .......................................................................................................10 Karol Błaszczyk Kościół pw. św. Jerzego w Przyczynie Górnej. Materialne świadectwo obrazowej wykładni średniowiecznej teologii. Wyjątek z dokumentacji konserwatorskich badań stratygraficznych. .......................17 Paulina Celecka Sondażowe badania konserwatorskie ściany i sklepienie we wnętrzu kościoła pw. Matki Bożej Bolesnej w Czetowicach (gmina Krosno Odrzańskie) 1580 r. ..........................................45 Andrzej Legendziewicz Przemiany architektury konkatedry pw. św. Jadwigi Śląskiej w Zielonej Górze od II połowy XIV do schyłku XVI w. ....................................................................................52 Alicja Duda Analiza form historycznych dachówek na obiektach zabytkowych, jako istotny element badań poprzedzający procesy konserwatorsko-budowlane przy pokryciach dachowych, na przykładzie kościoła parafialnego pw. św. Bartłomieja Apostoła w miejscowości Miłaków .........................................64 Ksawery Czyński, Artur Suszek Inwentaryzacja elementów konstrukcyjnych kościoła pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Klępsku ..........78 Bartosz Idryjan Dworzec kolejowy w Żaganiu – zrealizowany remont konserwatorski w kontekście przemian historycznych i architektonicznych ......................................................................................84 Kamila Domagalska (zebrała) Wybrane badania i realizacje prac konserwatorskich w zabytkach województwa lubuskiego – przegląd ..............91 Archeologia Sławomir Kałagate, Hubert Augustyniak Opracowanie wyników badań wykopaliskowych na stanowisku Laski Odrzańskie 1 (AZP 60–12/26) ................104 Sławomir Kałagate, Bartłomiej Gruszka Opracowanie wyników z archeologicznych badań weryfikacyjnych i rozpoznawczych w miejscu odkrycia skarbu dwóch złotych bransolet, stanowisko Kuźnica Głogowska 21 (AZP 63–19/90), gm. Sława, woj. lubuskie ..............117 Arkadiusz Michalak, Paweł Stachowiak Typariusz rodziny von Knobelsdorff. Źródło do badań dziejów pałacu w Zatoniu ......................................122 Grzegorz J. Brzustowicz, Błażej Skaziński Znalezisko czternastowiecznego tłoku pieczęci rycerskiej z Brzozy koło Strzelec .......................................128 Regionalia Barbara Bielinis-Kopeć Kościoły szkieletowe w krajobrazie kulturowym łęgów warciańskich ..................................................134 Dominik Kwaśniak Wieloboczne zamknięcia prezbiteriów gotyckich kościołów w południowej części województwa lubuskiego ............140 Grzegorz Urbanek Kościoły i cmentarz w Zbąszynku u początków zboru ewangelickiego i gminy katolickiej .............................147 Dominik Kwaśniak Losy wyposażenia kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubięcinie po 1945 r. ..............................158 Wojciech Eckert Socrealistyczny dworzec PKS w Sulechowie. Małe może być piękne. ...................................................166 Varia Barbara Bielinis-Kopeć, Thomas Drachenberg Ochrona zabytków w Polsce i Niemczech – z doświadczeń na pograniczu ..............................................172 Kamila Domagalska (zebrała) Zaginione – skradzione – poszukiwane .................................................................................178 Aktualności Kamila Domagalska (zebrała) Aktualności ..............................................................................................................190 Szanowni Państwo, z wielką przyjemnością przekazujemy w Państwa ręce kolejny 16 tom Lubuskich Materiałów Kon- serwatorskich. Publikacja zawiera artykuły poświęcone zabytkom naszego regionu, prezentujące ich historię i wyniki prowadzonych w ostatnich latach badań. Rozdział poświęcony badaniom zdominowały zabytki sakralne. Pan Ulrich Schaaf i Pan Maciej Prarat przybliżyli historię i opisali przekształcenia budowlane drewnianego kościoła przy- słupowego w Kalsku (z lat 1692–93). Następnie Pan Karol Błaszczyk przedstawił wyniki badań konserwatorskich przeprowadzonych w kościele pw. św. Jerzego w Przyczynie Górnej, a Pani Paulina Celecka – sondażowe badania konserwatorskie we wnętrzu kościoła pw. Matki Bożej Bolesnej w Czetowicach. Przemiany architektury konkatedry pw. św. Jadwigi Śląskiej w Zielo- nej Górze (od 2. poł. XIV do schyłku XVI w.) omówił Pan Andrzej Legendziewicz. Problematykę historycznej ceramiki budowlanej w zakresie analizy form historycznych dachówek na obiektach zabytkowych, jako istotny element badań poprzedzający procesy konserwatorsko-budowlane przy pokryciach dachowych, na przykładzie kościoła parafialnego pw. św. Bartłomieja Apostoła w Miłakowie, poruszyła Pani Alicja Duda. Następnie Pan Ksawery Czyński i Pan Artur Suszek przedstawili inwentaryzację elementów konstrukcyjnych XIV-wiecznego kościoła pw. Nawiedze- nia Najświętszej Maryi Panny w Klępsku (Pomnik Historii). Rozdział zamyka artykuł Pana Bar- tosza Idryjana, który przybliża prace remontowo-konserwatorskie w budynku dworca w Żaganiu. Na zakończenie przedstawiono wybrane badania i realizacje prac konserwatorskich w zabyt- kach województwa lubuskiego, które w formie przeglądu najważniejszych realizacji zebrała Pani Kamila Domagalska. Rozdział poświęcony archeologii zawiera artykuły: Pana Sławomira Kałagate i Pana Huberta Augustyniaka o badaniach wykopaliskowych na stanowisku w Laskach Lubuskich; Pana Sławo- mira Kałagate i Pana Bartłomieja Gruszki o wynikach badań w miejscu odkrycia skarbu złotych bransolet na stanowisku w Kuźnicy Głogowskiej; Pana Arkadiusza Michalaka i Pana Pawła Sta- chowiaka o typariuszu rodziny von Knobelsdorff oraz Pana Grzegorza J. Brzustowicza i Pana Błażeja Skazińskiego o znalezisku tłoku pieczęci rycerskiej z Brzozy. W rozdziale poświęconym zabytkom regionu przedstawiono m.in. kościoły szkieletowe w kraj- obrazie kulturowym łęgów warciańskich (Barbara Bielinis-Kopeć); gotyckie kościoły o wielo- bocznych zamknięciach prezbiteriów (Dominik Kwaśniak); kościoły i cmentarz w Zbąszynku (Grzegorz Urbanek), losy wyposażenia kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubięcinie po 1945 r. (Dominik Kwaśniak) oraz socrealistyczny dworzec PKS w Sulechowie (Wojciech Eckert). W kolejnym rozdziale zamieszczono artykuł poświęcony ochronie zabytków w Polsce i Niemczech autorstwa konserwatorów zabytków z województwa lubuskiego (Barbara Bielinis-Kopeć) i Kraju Związkowego Brandenburgia (Thomas Drachenberg), w którym przybliżono początki współpracy na pograniczu polsko-niemieckim i jej obecny kształt. Następnie Pani Kamila Domagalska przedstawiła kolejne zabytki z naszego terenu, zaginione lub skradzione, które wciąż są poszukiwane. Na zakończenie zaprezentowano ważniejsze wydarzenia związane z ochroną zabytków, które zebrała również Pani Kamila Domagalska. Przekazując w Państwa ręce Lubuskie Materiały Konserwatorskie mamy nadzieję, iż przy- czynią się one do popularyzacji dziedzictwa kulturowego naszego regionu. Jednocześnie wyra- żam serdeczne podziękowania wszystkim autorom tekstów licząc na dalszą współpracę. Barbara Bielinis-Kopeć Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków Rozdział I Prace konserwatorskie i badania Ulrich Schaaf, Maciej Prarat Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Sztuk Pięknych, Katedra Konserwatorstwa Historia przekształceń budowlanych kościoła przysłupowego w Kalsku z lat 1692–93 w świetle badań architektonicznych Kościół w Kalsku został zbudowany w latach 1692–1693. nali badania architektoniczne świątyni5. Celem niniejszego Powstał w tzw. zdwojonej konstrukcji ścian, inaczej zwanej tekstu jest ich podsumowanie, z naciskiem na prezentację również przysłupową. Ściany wewnętrzne tworzą bierwiona, historii przekształceń budowlanych. Szczegółowe omówie- które od zewnątrz objęte zostały szkieletem, a jego słupy nie analizy konstrukcji wraz z charakterystyką XVII-wiecz- dźwigają ciężar dachu i wieży. Obiekt wpisany został do reje- nej techniki ciesielskiej przestawione zostało już w innym stru zabytków w 1992 r.1 artykule6. Dzieje budowy kościoła oraz relacje między konstruk- Zakres rzeczowy przeprowadzonych badań dotyczył kon- cją zrębową i szkieletową zostały odnotowane w literaturze, strukcji szkieletowej ścian zewnętrznych, konstrukcji zrę- między innymi w katalogu Małgorzaty Szymańskiej-Dereń2, bowej ścian wewnętrznych, konstrukcji dachowej nad nawą szerzej zaś omówiono je w monografii kościołów o zdwo- i prezbiterium oraz konstrukcji