KWARTALNIK OŚRODKA BADAN PRASOZNAWCZYCH PRASOZNAWCZE NR 1(63) R. XVI KRAKÓW 1975 RADA REDAKCYJNA Kazimierz Kąkol (Warszawa), Ignacy Krasicki (Warszawa), Tadeusz Kupis (Warszawa), Władysław Loranc (Warszawa), Henryk Markie­ wicz (Kraków), Stanisław Mojkowski (Warszawa), Kazimierz Roma­ niuk (Warszawa), Paweł Rybicki (Kraków), Zbigniew Tempski (Warszawa), Marian Tyrowicz (Kraków) KOLEGIUM REDAKCYJNE Franciszek Adamski, Paweł Dubiel (redaktor naczelny), Bolesław Garlicki, Tomasz Goban-Klas, Jan Kalkowski, Edward Kamiński, Edmund Król, Zofia Lewartowska (sekretarz redakcji), Teresa Lisic­ ka, Władysław Masłowski, Julian Maślanka, Bogdan Michalski, Wa­ lery Pisarek, Henryk Siwek WSPÓŁPRACOWNICY ZAGRANICZNI Aleksander F. Bierieżnoj — prof, dziennikarstwa, Uniwersytet im. Żda- nowa (Leningrad); Michael E. Bishop — doc. dziennikarstwa, Uniwersytet Północnej Karoliny (USA); Roger Clausse — prof, dziennikarstwa (Belgia); Władimir W. Kiel ni к — kand. nauk, wykładowca Wydziału Dziennikar­ skiego Uniwersytetu Uralskiego (Swierdłowsk); Vladimir Klimeś — prof. Uniwersytetu im. Karola (Praga); Aleksander L. Miszuris — doc., Wydział Dziennikarski Uniwersytetu im. Łomonosowa (Moskwa); Dmytro Pry luk — doc., Wydział Dziennikarski Uniwersytetu im. Szewczenki (Kijów) ; J. P. P r o- c h o r o w — starszy pracownik naukowy, Wydział Dziennikarski Uniwersytetu im. Łomonosowa (Moskwa); Karl-Heinz Röhr — doc, Sekcja Dziennikarska Uniwersytetu im. Karola Marksa (Lipsk); Stefan B. Stanczew — prof, dziennikarstwa, Ośrodek Naukowy przy Komitecie do spraw Prasy i Poligrafii (Sofia) ADIUSTACJA STYLISTYCZNA ARTYKUŁÓW I REDAKCJA TECHNICZNA NUMERU: Maria Russ REDAKCJA STYLISTYCZNA RECENZJI I INFORMACJI: Danuta Nowak KOREKTA: Barbara Danak ADRES REDAKCJI: 31-150 Kraków, Rynek Kleparski 4, I piętro, teL 275-00 Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch", Kraków 1975. Nakład 1030 egz. Ark. wyd. 18. Ark. druk. 12. Papier offset. 100X70, III ki., 70 g z Fabryki Papieru wę Włocławku. Numer został redakcyjnie zamknięty i oddany do składu w li­ stopadzie 1974. Podpisano do druku i druk ukończono w lutym 1975. Zam. 2594/74- Z-22. Nr indeksu 38414/38364. Cena 30,— zł Prasowe Zakłady Graficzne RSW „Prasa - Książka - Ruch" — Kraków, ul. Wielopole 1 SPIS TREŚCI Z PROBLEMÓW AKTUALNYCH Zofia Lewartowska: Czy każdy może być dziennikarzem? ... 5 ROZPRAWY I ARTYKUŁY Jerzy Mikułowski Pomorski: Analiza systemowa masowego ko­ munikowania 11 Zbigniew Bajka: Kto nie czyta prasy? 29 Barbara К o 1 o w с a: Aspekty prawne polemik prasowych .... 43 PROBLEMY DZIENNIKARSTWA Zbigniew Tempski: Zebranie redakcyjne 51 Głos w dyskusji: O młodych w redakcji (Stefan Ciepły) 57 Obyczaje: O kłopotach z wywiadem (Paweł Dubiel) 61 MATERIAŁY Tadeusz Gasztold: Polska prasa jeniecka 63 Walery Pisarek: Wyobrażenia o polskich typach regionalnych . 73 Sondaże OBP: Wartości preferowane przez młodzież (Andrzej Rusinek) . 79 Legendarny Reith z BBC (Maciej Józef Kwiatkowski) 83 Materiały do Słownika publicystów i dziennikarzy polskich .... 89 PRASA NA ŚWIECIE Lucjan Meissner: Problemy zawodu dziennikarskiego w RFN . 93 François-Xavier Hu tin: Informacja masowa i oddziaływanie społeczne 103 Tendencje rozwoju radia w Europie Zachodniej (opr. Zofia Lewartowska) 107 RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY Ludność cywilna w powstaniu warszawskim. Tom III: Prasa, druki ulotne i inne publikacje powstańcze (Czesław Lechicki), s. 113; D. M. Pr y luk: Teorija i praktyka żurnalistskoi tworczosti (Bogdan Michalski), s. 114; Approaches to Human Communication (Tomasz Goban-Klas), s. 116; L. S. Harms: Human Communica­ tion. The New Fundamentals (Walery Pisarek), s. 118; F. Amaury: Histoire du plus grand quotidien de la III République: Le Petit Pa­ risien {Marek Andrzejewski), s. 120; Lucrari de Referinta despre radio si televiziune (Grzegorz Matusiewicz), s. 120. Noty o polskich nowościach wydawniczych 122 Noty o wydawnictwach zagranicznych 124 Nabytki biblioteki ОВР (III kwartał 1974) (Jadwiga Piskozub, Danuta Wągiel) 125 W CZASOPISMACH Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego, t. XIII, z. 1 i 2 (Czesław Lechicki), s. 129; Wiestnik Moskowskogo Uniwiersitieta, Żurnalistika, numery 1 i 2/1974 (Andrzej Zagrodnik), s. 131; Problemy Żurnalistiki, zeszyty 1 i2 (Adam Ropa), s. 132; Woprosy Fiłosojii, nr 1/1974 (Adam Ropa), s. 134; Sesity Novinâfe, numery 2 i 3/1973, 1/1974 (Anna Ma­ liszewska), s. 136; Theorie und Praxis des sozialistischen Journalis­ mus, (l półrocze 1974) (Czesław Biel), s. 137; Journalism Quarterly, jesień—zima 1973 (Zygmunt Dąbek), s. 139; Publizistik (I półrocze 1974) (Paweł Dubiel), s. 140; Journal of Communication, wiosna, lato 1974 (Walery Pisarek), s. 142; Audio-Visual Communication Review, lato 1974, nr 2, t. 22 (Danuta К. Nowak), s. 143; Communication Re­ search nr 2/1974 (Zygmunt Dąbek), s. 145; Gazette nr 1 i 2/1974 (Je­ rzy Pomorski), s. 146; nr 3/1974 (Grażyna Cholewa), s. 148; Interna­ tionale Zeitschrift für Kommunikationsforschung (Czesław Biel), s. 150; Intermedia 1973/1974 (Jerzy Pomorski), s. 151. Artykuły z czasopism krajowych 153 Artykuły z czasopism zagranicznych 154 KRONIKA NAUKOWA, SPRAWOZDANIA Rada Naukowa O BP (PD) 157 IX Zgromadzenie Ogólne AIERI (T. Goban-Klas) 158 Sprawy o międzynarodowym znaczeniu (Michael E. Bishop) . 161 Przyszłość polskiej poligrafii (Bolesław Garlicki) 162 II spotkanie redaktorów prasy rodłowej 164 15-lecie „Ruchu Literackiego" (bgf) 165 Bibliografia prac dyplomowych (II) (Sylwester Dziki) 166 INFORMACJE Z KRAJU I ZE ŚWIATA Kronika prasy polskiej (1 lipca — 30 września 1974) 170 Informacja 173 Резюме 179 Summary 185 ERRATA W numerze 62 na stronie 81 — w podtytule artykułu — przy pracach tech­ nicznych zmieniono „...materiały o tematyce astronautycznej" na „...astronomicznej". Za błąd przepraszamy Autora i Czytelników. Z PROBLEMÓW AKTUALNYCH Zeszyty PRASOZNAWCZE Kraków 1975 R. XVI, nr 1 (63) ZOFIA LEWARTOWSKA CZY KAŻDY MOŻE BYĆ DZIENNIKARZEM? „Zawód szczyci się prawem wolnego akcesu, jest otwar­ ty w zasadzie dla wszystkich, każdy, w każdej chwili może zostać dziennikarzem" — pisze autorka. Lecz: czy, kiedy, kto i jak powinien dokonywać selekcji przy nabo­ rze do zawodu? Artykuł wprowadza w ten niezwykle istotny i aktualny — zwłaszcza w świetle postanowień Biura Politycznego КС PZPR — problem. Zapraszamy do dyskusji dziennikarzy i dydaktyków, wydawców, psy­ chologów, lekarzy. W jednym ze swych artykułów publicystycznych z roku 1835 Ho­ noriusz Balzak określał niezbędne kwalifikacje dziennikarskie sło­ wami: „le brillant et la soudaineté de la pensée". Działo się to w la­ tach, gdy zawód kształtował się dopiero we Francji i błyskotliwość oraz szybki refleks myślowy stanowić mogły podstawę do definio­ wania kryteriów. Sformułowanie to nie mogło jeszcze znaleźć ówcze­ śnie żadnej paraleli w naszym kraju — słowo „dziennikarz" pojawiło się bowiem w Polsce dopiero w kilkadziesiąt lat później, w drugiej połowie XIX wieku. W czasie, gdy na drugiej półkuli Joseph Pulitzer, twórca wyższego szkolnictwa dziennikarskigeo i wybitny publicysta w Stanach Zjed­ noczonych, walczył z rozprzestrzenioną tezą o „powołaniu", jako głów­ nym warunku przydatności do naszego zawodu, twierdząc, że każda inteligencja wymaga rozwoju i zawsze naturalne zdolności są klu­ czem do sukcesu, ale specjalistyczne wykształcenie i w tym wypadku warunkuje otwarcie bram — wtedy zaczynaliśmy już sami dopowia­ dać własne uwagi do sformułowań o dziennikarstwie. Bogatsi już byliśmy o działalność Bolesława Prusa i plejady innych wybitnych dziennikarzy. Ciągle jeszcze zestaw wymagań w stosunku do zawodu obracał się jednak nad Wisłą w kręgu określeń wyjściowych: nerw, żyłka, iskra, talent — nie naruszając wyłączności tych predyspozy­ cji słusznych, ale nie pełnych. Sytuacja miała ulec radykalnej zmianie w okresie międzywojen­ nym. Wtedy pojawiają się już u nas nowe, krytyczne elementy defi­ nicji zawodu, współbrzmiące z głosami publicystów z całego świata. W polskim czasopiśmiennictwie odnajdziemy je bez trudu. Ksawery Pruszyński pisał: „reporterka to fatalny zawód, który zwęża, znie­ czula, zacieśnia, wykańcza" — słowa gorzkie, ale i tak o wiele łagod­ niejsze od jednoznacznego przymiotnika, którym opatrzył swą spe­ cjalność E. E. Kisch w reportażu z Monte Carlo. Witold Noskowski formułował: „jedną z zasadniczych cech psychologii dziennikarskiej a fizjologii także jest wieczna gotowość, stan zawsze naładowanego karabinu". W ujęciu K. Ehrenberga dziennikarz — to „człowiek, który umie się spieszyć". Józef Wasowski, polski pionier nauki zawodu na wyższym szczeblu, przestrzegał kandydatów przed „łatwym" rzeko­ mo zawodem, który z ludzi trafiających doń z przypadku czyni „efe­ merydy i meteory dziennikarskie, które błysnęły i zgasły" podkre­ ślając, że nadaje się doń jedynie „ruchliwy, rzutki i bystry, a nic w zawodzie nie mają do roboty melancholicy lub ludzie zdolni do pracy powolnej". Dziwne to, ale cezura drugiej wojny światowej w dziejach defi­ nicji zawodu i jego potrzeb zaznacza się w sposób specyficzny. Nie­ prawdopodobne przeobrażenia dziennikarstwa i ich nacisk na wąską, ale nietypową kadrę zawodową odczuli i niejako zapowiedzieli wy­ bitni publicyści już wcześniej, aby zamilknąć na ten temat całkowi­ cie w okresie ogromnego rozwoju masowych środków komunikowa­ nia. Właściwie od tej pory mówią na ten temat już raczej naukowcy pokrewnych specjalności, dydaktycy, prasoznawcy — milczą zaś sami dziennikarze. Najbardziej charakterystyczne z możliwych do wy­ łowienia określeń w literaturze amerykańskiej pochodzi od Wilfrida Egglestone'a, kierownika wydziału dziennikarskiego uniwersytetu Carletown w