GJUHËSI BALLKANIKE SHABAN DEMIRAJ http://www.dielli.net Dy fjalë Duke pasur parasysh zhvillimin e studimeve krahasuese mbi gjuhët ballkanike sidomos pas botimit të veprës së Kristian Sandfeldit më 1930, m'u duk e arsyeshme të përgatis për lexuesin shqiptar një vepër sintetizuese mbi gjuhësinë ballkanike, ku pasqyrohen edhe ndihmesat e gjuhëtarëve të ndryshëm në këtë fushë studimesh. Hartimi i një vepre të tillë ishte i nevojshëm edhe për të vënë në dukje në mënyrë më të plotë se deri sot të dhënat e shqipes, që dëshmojnë për tiparet ballkanike të saj. Por hartimi i kësaj vepre paraqiste edhe vështirësi të shumta, që kishin të bënin jo vetëm me përzgjedhjen e lëndës, por edhe më shumë me shpjegimin e зështjeve në mënyrë sa më të argumentuar. Uroj që kjo vepër të ndihmojë sadopak për zhvillimin e mëtejshëm të studimeve krahasuese në fushën e ballkanistikës. Me këtë rast, e quaj për detyrë të falënderoj nga zemra Dr. Remzi Nesimin për interesimin e madh, që ka treguar për botimin e kësaj vepre, si edhe për korrektimin e bocave të saj. Një falënderim të përzemërt u shpreh edhe recensuesve: Dr. Luan Starova, Dr. Jorgji Gjinari dhe Dr. Seit Mansaku. Autori 2 http://www.dielli.net PASQYRA E LËNDËS Dy fjalë 5 Kreu I Hyrje 15 - Nga historiku i studimeve: Ndihmesat e B. J. Kopitarit (& 1). Ndihmesat e Fr. Mikloshiçit (& 2). Ndihmesat e Balkan komission-it të Vjenës (& 3). Ndihmesat e G. Weigand-it (& 4). Ndihmesat e Kr. Sandfeldit (& 5). Ndihmesat e A. Selishçevit (& 6). Rrethi gjuhësor i Pragës (& 7). Kongreset e AIESEE-së (& 8). - Përpjekjet për shpjegimin e burimit të ballkanizmave: teza e ndikimit të greqishtes, të latinishtes, të substratit (&& 9-10). - Si duhet vështruar problemi i burimit të ballkanizmave në gjuhët e ndryshme ballkanike? Parime dhe vërejtje të përgjithshme. Kreu II Gjendja gjuhësore e Gadishullit Ballkanik në lashtësi 27 - Popujt dhe gjuhët që fliteshin në Gadishullin Ballkanik para dyndjes së fiseve i.e. (&& 1-3). - Gadishulli Ballkanik dhe gjuhët ballkanike (&& 4-5). - Grekët e vjetër dhe gjuha e tyre. Dokumentimi shkrimor dhe evolucioni i greqishtes (&& 6-7). Ndarja dialektore e greqishtes së vjetër (& 7). Pozita e greqishtes në rrethin e gjuhëve i.e. (& 8). Sistemi fonetik dhe struktura e saj gramatikore (&& 9-11). Çështje që mbeten për t'u sqaruar (&& 12-13). - Fqinjët veriorë të grekëve - maqedonët dhe gjuha e tyre (&& 14-15). 3 http://www.dielli.net - fqinjët veriperëndimorë të grekëve - të ashtuquajturit epirotë dhe gjuha e tyre (&& 16- 17). - Ilirët - shtrirja e tyre tokësore. Gjuha e ilirëve - kentum apo satem? - dhe çështja e vazhdimësisë ilire-shqiptare (&& 18-22). - Gjuhët e viseve lindore të Ballkanit - trakishtja, dakomizishtja dhe karakteri i tyre satem. (&& 23-26). - Gjendja gjuhësore e Gadishullit Ballkanik pas pushtimit romak (& 27). Kreu III Gjendja e sotme gjuhësore në Gadishullin Ballkanik 49 - Gjuhët që fliten sot në Gadishullin Ballkanik (&& 1-2). - Shqipja: Ku flitet? (& 3). Emërtimi gjuhë e arbëneshe/ e arbëreshe dhe shqipe (& 4). Burimi i gjuhës shqipe dhe dokumentimi i saj shkrimor (&& 5-7). Shqipja gjuhë i.e. dhe veçoritë e saj kryesore (& 8). Ndarja dialektore e shqipes (& 9). Dukuritë ballkanike kryesore të saj (& 10). - Greqishtja e re: Ku flitet? Emërtimet elinë dhe grekë (& 11). Greqishtja e shkruar (& 12). Sistemi fonetik dhe struktura gramatikore e saj (& 13). Dukuritë ballkanike kryesore të greqishtes (& 14). - Rumanishtja: Ku flitet? Burimi dhe vendi i formimit të saj (&& 15-16). Dokumentimi shkrimor (& 17). Sistemi fonetik dhe struktura gramatikore (& 18). Ndarja dialektore (& 19). Dukuritë ballkanike kryesore (& 20). - Gjuhët sllave të Ballkanit: Evolucioni i tyre në truallin ballkanik (& 21). a) Bullgarishtja: Ku flitet? Emërtimi i saj (& 22). Dokumentimi shkrimor dhe periodizimi (& 23). Sistemi fonetik dhe struktura gramatikore (& 24). Ndarja dialektore dhe dukuritë ballkanike kryesore (& 25). b) Maqedonishtja: Ku flitet? Emërtimi i saj (& 26). Sistemi fonetik, struktura gramatikore dhe ndarja dialektore (& 27). Dukuritë ballkanike kryesore (& 28). c) Serbokroatishtja: Ku flitet? Emërtimi i saj. Serbët dhe kroatët në rrjedhën e shekujve. Dokumentimi shkrimor (& 29). Tiparet gjuhësore kryesore (&& 30-31). Kreu IV Disa bashkëpërkime në fushën e fonetikës 71 - Nga historiku i çështjes (& 1). Ndihmesa e Mikloshiçit (& 2). Ndihmesa e Havranekut (&& 3-4). Gjendja e sotme e studimeve (& 5). - Theksi në greqishte (& 6), në rumanishte (& 7), në bullgarishte e maqedonishte (& 8), në shqipe (& 9). Risitë kryesore në fushën e theksimit (& 10). - Mënjanimi i dallimeve kuantitative në sistemin e zanoreve në gjuhët ballkanike (& 11) dhe në gjuhën shqipe (& 12). 4 http://www.dielli.net - Shfaqja e zanores ë në gjuhët ballkanike (&& 13); në rumanishte (& 14), në shqipe (& 15). Ë-ja e theksuar e toskërishtes (&& 16-17). Zanorja ë në bullgarishte (& 18). - Rotacizmi në toskërishte (& 19). Çështja e lidhjes së rotacizmit të toskërishtes me atë të rumanishtes (& 20). Kreu V Bashkëpërkimi i rasave gjinore dhe dhanore 85 - Nga historiku i çështjes (&& 1-2). - Si paraqitet kjo dukuri? Në greqishte (& 3); në shqipe (& 4); paranyjëzimi i gjinores në shqipe dhe sqarimi historik përkatës (&& 5-8); në rumanishte (& 9); paranyjëzimi i gjinores në rumanishte (& 10); në bullgarishte e maqedonishte (& 11). - Përdorimi i dhanores së përemrave vetorë edhe me vlerë gjinoreje në disa gjuhë ballkanike (& 12). Si paraqitet kjo dukuri në gjuhën shqipe? (& 13). - Shpjegimet e ndryshme për bashkëpërkimin e rasave gjinore e dhanore (& 14): Hipoteza e substratit (& 15); hipoteza e ndikimit grek (& 16); hipoteza e ndikimit latin (& 17). Si duhet shpjeguar kjo dukuri? (& 18). Kreu VI Prapavendosja e nyjës shquese 99 - Në cilat gjuhë del nyja shquese e prapavendosur? (&& 1-2). - Nga historiku i studimit të kësaj dukurie ballkanike (hipotezat e ndryshme) (&& 3-4). - Koha e shfaqjes së nyjës së prapme: Në gjuhët sllave të Ballkanit (& 6); në rumanishte (& 7); në gjuhën shqipe (& 8). - Mendimet e ndryshme për shfaqjen e nyjës së prapme në gjuhët ballkanike: Mendimi i Reichenkron-it (& 9); hipoteza e burimit sllav (& 10); hipoteza e ndikimit latin (& 11); hipoteza e ndikimit grek (& 12); hipoteza e substratit (& 13); hipoteza e ndikimit të shqipes mbi rumanishten (& 14). - Si duhet shpjeguar lindja e nyjës së prapme shquese në shqipe dhe rumanishte? (&& 15-16). Kreu VII Format e kohës së ardhme 109 - nga historiku i çështjes (& 1). - Konsiderata të përgjithshme mbi format e kohës së ardhme në gjuhët i.e. (&& 2-4). - Formimi i kohës së ardhme nëpërmjet foljeve ndihmëse “dua” dhe “kam” në gjuhët ballkanike (& 5): në greqishte (& 6); në gjuhët sllave të Ballkanit (& 7); në bullgarishte e maqedonishte (& 8); në serbokroatishte (& 9); në rumanishte (& 10); e ardhmja e së shkuarës dhe e ardhmja e përparme në rumanishte (& 11); në gjuhën shqipe (tipat e ndryshëm) (& 12); tipi me “do”, shtrirja gjografike dhe vjetërsia (&& 12-14); e ardhmja e ndërtuar me ndihmësen “kam” në gjuhën shqipe (&& 15-16). Cili tip i së ardhmes është më i hershëm në shqipe? (& 17). - Mendimet e ndryshme mbi burimin e së ardhmes me ndihmësen “dua” në gjuhët ballkanike; teza e Sandfeldit dhe ajo e Weigand-it etj. (& 18). 5 http://www.dielli.net - Si duhet sqaruar зështja për gjuhët e ndryshme të Ballkanit? (&& 19-24). Kreu VIII Rimarrja e kundrinave 127 - Nga historiku i trajtimit të kësaj dukurie ballkanike (& 1). - Rimarrja e kundrinës së drejtë të shprehur nëpërmjet vetorëve të dy vetave të para, përkatësisht nëpërmjet fjalësh të tjera në gjuhën shqipe. (&& 2-3). Rimarrja e kundrinës së zhdrejtë në shqipe (& 4). Si shprehej më parë kundërvënia remë ~ temë në gjuhën shqipe? (& 5). Faktori kryesor që i ka dhënë shkas rimarrjes së kundrinave (&& 6-7) dhe koha e shfaqjes së kësaj dukurie në shqipe (& 8). - Rimarrja e kundrinave në rumanishte dhe koha e shfaqjes së saj (&& 9-10). Vështrimi i kësaj dukurie në evolucionin e saj historik (&& 11-12). - Rimarrja e kundrinave në bullgarishte e maqedonishte (&& 13-14) dhe koha e shfaqjes së saj (& 15). - Rimarrja e kundrinave në greqishte dhe koha e shfaqjes së saj (&& 16-17). - Mendimet e ndryshme mbi burimin e kësaj dukurie në gjuhët ballkanike: Mendimi i Mikloshiзit dhe i Leskien-it mbi ndikimin e substratit (&& 18-19). Mendimi i Ilievskit (&& 20-21). Mendimi i Boissin-it për shqipen (&& 22-23). Mendimi i Budagovit për rumanishten (& 24). Mendimi i Lopashovit (& 25). Teoria e gjymtyrimit aktual të fjalisë (& 26). - Si duhet shpjeguar kjo dukuri në gjuhët ballkanike (&& 27-30) dhe në gjuhët romane perëndimore (& 31). Kreu IX Mënjanimi i paskajores 147 - Paskajorja në gjuhët ballkanike dhe i.e. (konsiderata të përgjithshme (&& 1-5). - Mënjanimi i paskajores: në greqishte (& 6); në gjuhët sllave të Ballkanit (& 7); në rumanishte (&& 8-9). - Зështja e paskajores në gjuhën shqipe (&& 10-11); forma e pashtjellë e tipit me ba dhe ajo e tipit për të bërë (&& 12-14). - Mendimet e ndryshme mbi mënjanimin e paskajores në gjuhët ballkanike (& 15): Hipoteza e trako-shqipes (Weigand, Gabinskij etj.) (&& 16-17); teza e ndikimit grek (Sandfeld etj.) (&& 18-19); hipoteza e ndikimit latin (Reichenkron) (& 20); mendimi për një zhvillim paralel (& 21). - Si duhet shpjeguar kjo dukuri për gjuhët ballkanike në përgjithësi dhe për gjuhën shqipe në veçanti? (&& 22-24). Kreu X Disa bashkëpërkime të tjera midis gjuhëve ballkanike 165 - Numërorët 11 - 19 (& 2). - Forma e vetës së tretë njëjës të foljes “kam” në përdorim pavetor (& 3). - Forma analitike e së kryerës me ndihmësen “kam” në disa gjuhë ballkanike; mendimet e ndryshme për burimin e saj (& 4). 6 http://www.dielli.net - Habitorja e shqipes dhe “mënyra e ritregimit” në bullgarishte e maqedonishte - pikat e takimit dhe mendimet e ndryshme mbi burimin e tyre (&& 5-9). Kreu XI Bashkëpërkime midis shqipes dhe rumanishtes 173 - Bashkëpërkimet kryesore (& 1). - Bashkëpërkimet e vjetra leksikore midis këtyre dy gjuhëve (&& 2-4) dhe mendimet e ndryshme mbi burimin e këtyre bashkëpërkimeve (&& 5-6). Si duhet parë kjo çështje? (&& 7-9). - Përemrat dhe ndajfoljet e tipit kush-do, ku-do etj., ndo-kush, ndo-kund etj., di-kush, di-ku etj. përkatësisht cine-va, unde-va etj., ori-cine, ori-unde etj., neµcare etj.