PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D áugosza w Cz Ċstochowie Seria: Res Politicae 2012, wydanie specjalne Anna K àOPOT Partycypacja wyborcza w gminach wiejskich na przyk áadzie gmin Irz ądze, Lelów, Niegowa Jedn ą z podstawowych warto Ğci demokracji jest uczestnictwo wyborcze obywateli. Demokracja nie mo Īe funkcjonowa ü bez zaanga Īowania obywateli. Uczestniczenie w sprawowaniu w áadzy stanowi podstawowy element demokra- tycznego porz ądku. Partycypacja 1 w demokracji ma istotne znaczenie dla reali- zacji podstawowej warto Ğci, czyli równo Ğci wobec praw i obowi ązków. To w áa- Ğnie czynne i bierne prawo wyborcze, czyli równy udzia á w wyborach, daje re- 1 Partycypacja polityczna – inaczej uczestnictwo polityczne – to „wszelka dobrowolna aktyw- no Ğü , poprzez któr ą jednostki b ądĨ grupy spo áeczne chc ą wp áywa ü na wybór rz ądz ących i/lub rezultaty dzia áaĔ politycznych” – G. Meyer, Introduction: Two European nations in search of Participatory Democracy , 1991. „[…] Uczestnictwo, zw áaszcza w formie wyborów i referen- dum, daje obywatelom kompetencje wspó ákszta átowania sk áadu personalnego o Ğrodków w áadzy pa Ĕstwowej i samorz ądowej, ujawniania preferencji w zakresie kierunków i celów rozwoju sys- temu spo áecznego, kontrolowania podmiotów w áadzy itd.” – L. Sobkowiak, has áo: partycypacja polityczna , [w:] Leksykon politologii wraz z aneksem: reforma samorządowa w Polsce, partie, parlament, wybory (1989–2000), red. A. Antoszewski, R. Herbut, Alta 2, Wroc áaw 2000, s. 403–405. P. Kornobis definiuje partycypacj Ċ polityczn ą jako udzia á w polityce. Ogólny po- ziom partycypacji politycznej w spo áecze Ĕstwie to stopie Ĕ uczestnictwa ludno Ğci w polityce, matematycznie rzecz ujmuj ąc, jest to liczba aktywnych ludzi pomno Īona przez wymiar ich dzia áania – Sáownik politologii , red. B. Walicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 403. „Uczestnictwo polityczne – ca áokszta át form aktywno Ğci indywidualnej i grupo- wej, s áuĪą cych wyra Īaniu interesów, pragnie Ĕ i Īą da Ĕ obywateli oraz zmierzaj ących do wywar- cia wp áywu na podejmowane decyzje polityczne. Podstawowymi formami uczestnictwa poli- tycznego s ą: a) udzia á w wyborach i referendach, b) uczestnictwo w kampaniach wyborczych, c) cz áonkostwo w partiach politycznych, d) indywidualny kontakt z politykami […]. Poziom uczestnictwa politycznego jest na ogó á mierzony frekwencj ą wyborcz ą, maj ą na ni ą wp áyw: a) warunki ekonomiczne, b)normy grupowe i klimat polityczny, c) instytucje polityczne, d) wa- runki techniczne” – A. Paw áowska, has áo: uczestnictwo polityczne , [w:] Encyklopedia politolo- gii , red. W. Sokó á, M. ĩmigrodzki, t. 1, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1999, s. 296. 330 Anna K àOPOT prezentacj Ċ, która jest warunkiem koniecznym zapewnienia równego wp áywu politycznego wszystkich grup i warstw spo áecznych. Zwi ązek mi Ċdzy uczestnic- twem wyborczym a stosunkiem do demokracji jest wa Īny równie Ī przez wzgl ąd na prawomocno Ğü i legitymizacj Ċ w áadzy, gdy Ī udzia á w wyborach powinien by ü postrzegany jako funkcja stosunku obywateli do demokracji. Jak twierdzi T. Szawiel, partycypacja wyborcza jest najogólniejszym wska Ĩnikiem stanu spo áe- cze Ĕstwa obywatelskiego i wielko Ğci kapita áu spo áecznego w Polsce po 1989 roku 2. Istotnym czynnikiem partycypacji wyborczej w Polsce jest ranga wyborów. Wy Īsza jest zazwyczaj frekwencja w wyborach postrzeganych jako wa Īne, czyli w wyborach prezydenckich i parlamentarnych, ni Ī w uznawanych za mniej wa Ī- ne, czyli w wyborach samorz ądowych i referendach 3. Spo áecze Ĕstwo polskie pod wzgl Ċdem partycypacji wyborczej podzielone jest na: uczestnicz ących w wyborach, nieuczestnicz ących oraz selektywnie uczestnicz ących. Osoby g áo- suj ące bior ą udzia á we wszystkich g áosowaniach, podczas gdy nieuczestnicz ące nie bior ą udzia áu w Īadnych wyborach, selektywnie uczestnicz ący g áosuj ą w jednym rodzaju wyborów 4. P. D áugosz wyró Īnia dwa poziomy partycypacji: pierwszy odpowiada wyborom prezydenckim (s ą to wybory do rad gmin, burmi- strza/wójta/prezydenta miasta) – maj ą zbli Īon ą frekwencj Ċ, drugi poziom odpo- wiada wyborom parlamentarnym (wybory do rady powiatu, sejmiku wojewódz- kiego) tu frekwencja oscyluje w granicach 50% 5. Absencj Ċ wyborcz ą mo Īna podzieli ü na: absencj Ċ zawinion ą i przymusow ą. Absencja zawiniona wyst Ċpuje wówczas, gdy wyborca Ğwiadomie rezygnuje z udzia áu w g áosowaniu – przyk áadem na to mo Īe by ü brak zainteresowania poli- tyk ą, brak alternatywy wyborczej, niskie poczucie podmiotowo Ğci obywatel- skiej. Z absencj ą przymusow ą mamy do czynienia wtedy, gdy wyborca chce od- da ü g áos, ale z przyczyn od niego niezale Īnych nie bierze udzia áu w g áosowaniu, np.: nieuczestnictwo osób w podesz áym wieku, osób niepe ánosprawnych, miesz- kaj ących daleko od lokali wyborczych 6. Sytuacja ta zapewne wynika z wysokich kosztów transformacji ustrojowej i zwi Ċkszaj ącej si Ċ grupy jednostek z trudem odnajduj ących si Ċ w nowym áadzie oraz z nasilaj ących si Ċ skutków kryzysu gospodarczego. 2 T. Szwiel, Spoáecze Ĕstwo obywatelskie , [w:] Budowanie demokracji , red. M. Grabowska, T. Szawiel, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 155. 3 M. Cze Ğnik, Partycypacja wyborcza w Polsce , Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, s. 24–25. 4 M. Cze Ğnik, Partycypacja wyborcza w Polsce 1991–2001 , [w:] System partyjny i zachowania wyborcze , red. R. Markowski, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2002, s. 52. 5 Wybory samorz ądowe w ma áej gminie , red. M. Niezgoda, T. Chrobak, A. Marcinkowski, P. D áugosz, MITEL, Rzeszów 2006, s. 76–77. 6 T. Sasi Ĕska-Klas, O absencji wyborczej w Polsce , [w:] Wybory samorz ądowe w kontek Ğcie me- diów i polityki , red. M. Magoska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello Ĕskiego, Kraków 2008, s. 42–45. Partycypacja wyborcza w gminach wiejskich… 331 W badaniach, jakie przeprowadzi á P. Za áĊ ski w jednej ze wsi województwa mazowieckiego, mieszka Ĕcy so áectwa pytani o uczestnictwo w wyborach odpo- wiadali podobnie: „Na wybory to si Ċ przewa Īnie chodzi”, „Od 18 lat chodz Ċ”7. Frekwencja wyborcza zale Īy równie Ī od wielko Ğci danej zbiorowo Ğci. S. Harkins i B. Latane, twórcy teorii wp áywu spo áecznego ( Theory of Social Im- pact ), twierdzili, Īe frekwencja wyborcza jest efektem poczucia obligacji i od- powiedzialno Ğci za wynik wyborów. Chocia Ī znaczny procent ludzi nie odczu- wa osobistej przyjemno Ğci z aktu g áosowania, bierze jednak udzia á w wyborach z powodu obowi ązku i odpowiedzialno Ğci, które s ą silniejsze, im mniejsza jest liczba osób zaanga Īowanych w dan ą aktywno Ğü . Partycypacja w lokalnych wy- borach, tak Īe uczestnictwo w lokalnej polityce, maleje wraz ze wzrostem wiel- ko Ğci spo áeczno Ğci, jest efektem rozproszenia odpowiedzialno Ğci 8. Dokonane zmiany ustrojowe w Polsce po 1989 roku spowodowa áy reakty- wowanie czynnego udzia áu w Īyciu spo áeczno Ğci lokalnych samorz ądu teryto- rialnego. Proces ten zwi ązany by á z upodmiotowieniem spo áeczno Ğci lokalnych. Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorz ądzie terytorialnym okre Ğla áa poj Ċcie wspólnoty samorz ądowej jako wspólnoty tworzonej z mocy prawa przez miesz- ka Ĕców gminy. Podobne okre Ğlenia przyj Ċto w ustawach o samorz ądzie powia- towym i wojewódzkim z 1998 roku 9. Przynale Īno Ğü do wspólnoty samorz ądo- wej, jak równie Ī prawo i obowi ązek aktywnego udzia áu w Īyciu publicznym spo áeczno Ğci lokalnej stanowi áy podstaw Ċ ustroju samorz ądowego. Rozwój sa- morz ądno Ğci umo Īliwi á spo áeczno Ğciom lokalnym udzia á w sprawowaniu w áa- dzy, w zaspokajaniu bie Īą cych potrzeb mieszka Ĕców, a tak Īe w stwarzaniu wa- runków do rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Nale Īy wspomnie ü o trzech samorz ądowych ordynacjach wyborczych 10 obowi ązuj ących od 1990 roku. 8 marca 1990 roku sejm uchwali á Ustaw Ċ ordy- nacja wyborcza do rad gmin 11 , na podstawie której zosta áy przeprowadzone wy- bory do rad gmin 25 maja 1990 roku i 19 czerwca 1994 roku 12 . W 1998 roku 7 P. Za áĊ ski, Wspólnota wiejska wobec rzeczywisto Ğci spo áeczno-politycznej. Perspektywa antro- pologiczno-psychopolityczna , Muzeum historii Polskiego Ruchu Ludowego, Uniwersytet War- szawski, Warszawa 2010, s. 220. 8 K. Skar ĪyĔska, Cz áowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej , Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 206–207. 9 J. Pok áadecki, Partycypacja obywatelska jako czynnik i miernik rozwoju samorz ądnoĞci teryto- rialnej , [w:] Samorz ąd lokalny w Polsce , red. S. Micha áowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk áodowskiej, Lublin 2004, s. 126–127. 10 Szerzej na ten temat pisa á M. B ąkiewicz, System wyborczy do samorz ądu terytorialnego w Pol- sce na tle europejskim , Wydawnictwo Adam Marsza áek, Toru Ĕ 2008. 11 Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku – ordynacja wyborcza do rad gmin. Dz. U. 1990, nr 16, poz. 96. 12 System wyborczy dzieli á gminy na dwie grupy. W gminie (mie Ğcie) do 40 tys. mieszka Ĕców radni byli wybierani w okr Ċgach jednomandatowych, by á to system wi Ċkszo Ğciowy. Za wybra- nego uwa Īano kandydata, który uzyska á najwi Ċcej g áosów. W mie Ğcie powy Īej 40 tys. miesz- ka Ĕców radni wybierani byli w wielomandatowych okr Ċgach wyborczych, przy zastosowaniu systemu proporcjonalnego. Wyborca g áosowa á na okre Ğlon ą list Ċ kandydatów. 332 Anna K àOPOT w zwi ązku z reform ą samorz ądow ą wybory odbywa áy si Ċ nie tylko na szczeblu gminnym, lecz równie Ī powiatowym i wojewódzkim, w oparciu o now ą ordyna- cj Ċ wyborcz ą do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw 13 . Zastosowa- na by áa w wyborach: 11 pa Ĩdziernika 1998 roku, 27 pa Ĩdziernika 2002 roku, 12 listopada 2006 roku i 21 listopada 2010 roku 14 . Ustawa ta zosta áa znowelizowa- na 6 wrze Ğnia 2006 roku. Nowo Ğci ą by áo wprowadzenie instytucji blokowania list kandydatów, gdzie wybory odbywaj ą si Ċ wed áug formu áy proporcjonalnej 15 .