Acta Baltico-Slavica 27 SOW, Warszawa 2003 Vytautas Kardelis, Birutė Sinočkina (Uniwersytet Wileński) Björn Wiemer (Uniwersytet w Konstancji) Anna Zielińska (Instytut Slawistyki PAN w Warszawie, Uniwersytet w Konstancji) SYTUACJA JĘZYKOWA NA TERENIE OD WISAGINI DO HODUCISZEK NA LITWIE (RAPORT Z BADAŃ TERENOWYCH) 1. Informacje wstępne Artykuł powstał na podstawie materiałów zebranych w czasie dwóch wyjazdów badawczych do dotychczas słabo rozpoznanych zakątków północno-wschodniej Li­ twy1. Wybrany do badań obszar ciągnie się po stronie litewskiej wzdłuż granicy pań­ stwowej z Białorusią od miasta Wisagini (Visaginas) do wsi Hoduciszki (Aduti­ škis)2. Granicę zachodnią badanego obszaru stanowi była linia demarkacyjna między II Rzeczpospolitą a Republiką Litewską do 1939 г., zaczynając od Łyngmian (Linkme­ nys) na południu przez Dukszty (Dūkštas) na północ do Wisagini. Teren ten stano­ wi wielojęzyczny i wieloetniczny mikroareał, wchodzący w skład większych przede wszystkim litewskich, ale także polskich obszarów językowych. Zgodnie z przyjętą obecnie klasyfikacją gwar litewskich (Girdenis/Zinkevičius 1966) należy on do obszaru gwar wschodnioauksztajckich „wileńskich". Przez dialek­ tologów litewskich był badany w nikłym stopniu, prawie w ogóle nie ma prac mono­ graficznych, jeżeli nie liczyć nie opublikowanej rozprawy doktorskiej Kardelytė (1961) o gwarze wsi Łyngmiany3, a także pracy Otrębskiego o gwarze twereckiej (1932,1934)4. Opis i interpretację oddzielnych faktów lingwistycznych występujących na interesują­ cym nas obszarze można znaleźć przede wszystkim w pracach Zinkevičiusa (1966,1984, 1987,1994). Pewne dane zawiera także atlas języka litewskiego (Lietuvių kalbos atlasas 1977,1982,1991). Sytuację socjolingwistyczną przedstawiono jedynie pobieżnie w arty- 34 V. Karedelis, B. Sinoćkina, B.Wiemer, A. Zielińska kule Urbanavičienė (2000). Zostały też opublikowane teksty gwarowe (Вольтеръ 1904). Pewna ilość tekstów została włączona do „chrestomatii" (Lietuvių kalbos tarmės 1970) oraz do zbiorów tekstów gwarowych pod redakcją Urbanavičiūtė-Markevičienė i Gri- naveckisa (1993) i pod redakcją Markevičienė (1999). Sytuacji etnograficznej zostało poświęconych kilka ksiąg zbiorowych, które z re­ guły były przygotowywane przez regionalne towarzystwa ochrony pamiątek, folklo­ ru i krajoznawstwa5. Informacji o stanie etno- i socjolingwistycznym jest w nich jed­ nak niewiele6. Istnieje natomiast kilka publikacji na temat tendencji polonizacyjnych, szczególnie w drugiej połowie XIX wieku i w międzywojniu (por. Rytų Lietuva (Istori­ ja, kultūra, kalba) 1992, Lietuvos rytai 1993, Martinkėnas 1989, Kviklys 1986). Badany teren należy do polskojęzycznego obszaru smołwieńskiego na terenie by­ łych polskich kresów północno-wschodnich. Zasięgi i genezę trzech polskojęzycznych obszarów: wileńskiego, kowieńskiego i smołwieńskiego, opisała w okresie międzywo­ jennym Turska. Jej poglądów, udowodnionych na podstawie rzetelnych badań tereno­ wych przeprowadzonych w latach 1934-35, nie udało się do tej pory podważyć7. Ba­ daczka pisze, że w wyniku ekspansji języka polskiego wśród autochtonicznej ludności chłopskiej w drugiej połowie XIX wieku powstały trzy zwarte obszary języka polskie­ go. W okresie przedrozbiorowym, jej zdaniem, nie było na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego nigdzie zwartych obszarów polskojęzycznych - po polsku mówiły tylko sfery wyższe i średnie (Turska 1995,2). Areał smołwieński Turska określiła jako północne i wschodnie pogranicze para­ fii smołwieńskiej, przyległą część parafii dryświackiej oraz parafię gajdziańską i widz- ką(1995,14). Dokładniej stosunki językowe na badanym przez nas terenie opisuje Bednarczuk na podstawie mapy sporządzonej przez Olgierda Chomińskiego w okresie międzywo­ jennym (Bednarczuk 1999). Według ustaleń Chomińskiego gmina smołwieńska była prawie w 88 % polskojęzyczna, po litewsku mówiło tam jedynie 4 % ludności, a po ro­ syjsku 8 %8. W gminie Dukszty języka litewskiego używało 61 %, polskiego 21 %, ro­ syjskiego 8 % ludności. W Dryświatach (Дрысвяты) najbardziej rozpowszechniony był polski, nieco mniej białoruski, a litewski używany był przez kilka procent ludności. W gminie Widzę (Видзы, Vidžiai) język litewski występował śladowo, a polski często paralelnie z białoruskim w tych samych miejscowościach. Powiat święciański był nato­ miast zdominowany przez język litewski. Smołwieński polski obszar językowy obejmujący teren wokół Widz, Dryświat i Smołw (Smalvos), przechodzi w rejon Jeziorosów (Zarasai), tworzy rozległy areał polskojęzyczny wokół Dyneburga (Daugavpils) na Łotwie (Bednarczuk 1999,102)9. W literaturze naukowej pojawiały się opracowania dotyczące wybranych cech występującego tam języka polskiego (пр. Ананьева 1995, Czyżewski 1995), oraz opi­ sy terenów sąsiadujących (пр. Веренич 1983). Wydano też teksty gwarowe z powia­ tów brasławskiego i widzkiego (Maryniakowa, Grek-Pabisowa, Zielińska 1996, 13-52; Grek-Pabisowa I., Maryniakowa 1.1999,51-74). Zarówno na obszarach języka polskiego, jak i litewskiego niegdyś licznie za­ mieszkiwali w odrębnych wioskach Rosjanie-staroobrzędowcy, którzy uciekli na te te- Sytuacja językowa na terenie od Wisagini do Hoduciszek na Litwie 35 reny przed prześladowaniami religijnymi w XVIII wieku z guberni pskowskiej i no­ wogrodzkiej oraz z południowego-zachodu guberni twerskiej. Na temat historii, ję­ zyka i kultury staroobrzędowców na Litwie istnieje bogata literatura naukowa, której nie sposób tu w całości omówić (zob. пр. Морозова, Чекмонас 1998; Чекмонас 2000; Čekmonas 2002, Поташенко 1997, 2000, Potašenko 2001; Сивицкене m.in. 1963, 1979,1988,1990). 2. Cel i metoda badań Mikroareał był badany pod kątem funkcjonowania języków: litewskiego, pol­ skiego, białoruskiego i rosyjskiego (wśród staroobrzędowców) zarówno w okresie przedwojennym, jak i dziś. Wywiady przeprowadziliśmy z najstarszymi mieszkańcami po polsku, po litewsku, białorusku10 lub po rosyjsku, w zależności od ich kompetencji językowej. Niebagatelne znaczenie w badaniach wielojęzycznych i wieloetnicznych społeczności ma narodowość badacza. Nietrudno zauważyć, że informatorzy Polacy szczerzej opowiadają o stosunkach językowych w swoich rodzinach i wspólnotach lokalnych badaczowi z Polski, tak samo Litwini pewniej czują się, udzielając informacji eksploratorowi Litwinowi. Ten delikatny aspekt natury nie tylko psychologicznej, ale też społecznej i politycznej był zauważany już przez Turską (1995, 15). Dzięki międzynarodowemu składowi naszego zespołu udało się te trudności, przynajmniej w pewnym stopniu przezwyciężyć i uzyskać w miarę obiektywny i naświetlony z róż­ nych stron obraz językowy tego terenu. W badaniach zastowaliśmy metodę biograficzną, znaną z prac etnologicznych i socjologicznych dotyczących społeczności mieszkających na pograniczach kultu­ rowych i językowych (por. np. Kłoskowska 1996, Kabzińska 1999). Metoda polega na przeprowadzaniu swobodnych, tylko lekko sterowanych przez badacza, wywiadów autobiograficznych z mieszkańcami badanego pogranicza. Przy próbie opisu sytuacji socjolingwistycznej, z uwzględnieniem przeszłości językowej wybranego przez nas terenu, wybór tej metody wydaje się być jak najbardziej uzasadniony. Nie istnieją bowiem na ten temat żadne archiwialia ani źródła historyczne. Jedynym archiwum, do którego badacz może sięgać, jest ludzka pamięć. Koncentrowaliśmy się na wywiadach z najstarszymi mieszkańcami wiosek, którzy mogli jeszcze odtworzyć z pamięci przeszłość językową regionu. Zdajemy sobie sprawę, że metoda biograficzna może być zawodna w sytuacji, gdy informatorów jest niewielu, i są to często ludzie schorowani. Niestety, z taką właśnie sytuacją zetknęliśmy się w wioskach na badanym pograniczu. Są to jednak ostatni świadkowie przeszłości, a i tych niedługo nie będzie. Dlatego podjęliśmy tę ryzykowną próbę nie tylko opisu stanu współczesnego, ale też rekonstrukcji przedwojennego układu etnicznego i językowego (chociaż zdajemy sobie sprawę z braków i niedoskonałości uzyskanego obrazu). W zebranych relacjach można wydrębnić kilka głównych, powtarzających się wątków, które uznajemy za typowe dla całej społeczności. 36 V. Karedelis, B. Sinoćkina, В. Wiemer, A. Zielińska 3. Układ językowy i etniczny Układ języków polskiego i litewskiego wyraźnie łączy się z układem parafii. Moż­ na wyodrębnić parafie litewskie i parafie polskie. Podział na parafie, mimo stłumie­ nia roli kościoła po II wojnie światowej, został praktycznie nie zmieniony względem podziału przedwojennego, oprócz jednego wypadku - przeniesienia siedziby parafii z Widz do Kaczergiszek (Kačergiškė), gdy po przeprowadzeniu granicy państwowej li­ tewsko-białoruskiej Widzę znalazły się na Białorusi. Zostały zbadane następujące parafie litewskie": 1. Parafia Ceikiniai (Ceikiniai, Didžiasalis, Kančioginas, Lepšiai, Šileikiškė, Zablatiškė) 2. Parafia Daugėliškis (Senasis Daugėliškis, Naujasis Daugėliškis) 3. Parafia Dūkštas (Kalviškiai) 4. Parafia Kaltanėnai (Berniunai, Kaltanėnai, Ožkiniai) 5. Parafia Kazitiškis (Kazitiškis) 6. Parafia Linkmenys (Krivasalis, Linkmenys, Maciutiškis) 7. Parafia Mielagėnai (Mielagėnai, Salomianka) 8. Parafia Palūšė (Bėčiūnai, Gaureliai, Kazokinė, Žydeliai) 9. Parafia Paringys (Grigiškė, Paringys, Rubelninkai) 10. Parafia Reškutėnai (Kretuonys, Rėkučiai, Vaičiukiškė) 11. Parafia Rimšė (Egliniai, Stašionys) 12. Parafia Tverečius (Būkliškė, Didžiasalis, Erzvėtas) 13. Parafia Vbsiūnai (Dysna) oraz trzy parafie polskie: 1. Parafia Gajdy (Gaidė) z wioskami Berżeniki (Beržininkai), Kukutany (Kukutėnai), Maczany (Mačionys), Wasiliszki (Vosyliškės), Woroniszki (Varniškiai). W okresie