Strategia Rozwoju Turystyki w Powiecie Zawiercia ńskim STRATEGIA ROZWOJU TURYSTYKI W POWIECIE ZAWIERCIAŃSKIM Starostwo Powiatowe w Zawierciu, wrzesie ń 2004 r. 1 Strategia Rozwoju Turystyki w Powiecie Zawiercia ńskim I. Charakterystyka powiatu zawiercia ńskiego Poło Ŝenie geograficzne Powiat zawiercia ński poło Ŝony jest w południowo – wschodniej cz ęś ci województwa śląskiego nad Wart ą. Jego poło Ŝenie geograficzne wyznacza unikalna w skali kraju rze źba terenu, wyst ępowanie malowniczych i niezwykłych form morfologicznych Wy Ŝyny Krakowsko – Cz ęstochowskiej. Sąsiaduje on od północy z powiatem myszkowskim, od północnego-wschodu z włoszczowskim, od wschodu z j ędrzejowskim, od południowego-wschodu z miechowskim i olkuskim, a od zachodu z powiatem b ędzi ńskim. Jest powiatem ziemskim. Zajmuje obszar 1003 km 2, zamieszkiwany przez około 125 tys. mieszka ńców. W swoich granicach jednoczy 10 gmin w tym: dwie miejskie - Zawiercie, Por ęba, cztery miejsko - wiejskie - Łazy, Ogrodzieniec, Pilica, Szczekociny oraz cztery wiejskie - Irz ądze, Kroczyce, Włodowice, śarnowiec. Na terenie powiatu znajduje si ę 6 miast i 167 miejscowo ści. Stolic ą powiatu jest Zawiercie – najwi ększy o środek administracyjny i przemysłowy w rejonie. W obecnych granicach administracyjnych zajmuje powierzchnie 85,24 km 2 i liczy ok. 55 tys. mieszka ńców. Zawiercie jest wa Ŝnym w ęzłem komunikacyjnym, kolejowym i samochodowym. Mo Ŝna st ąd dojecha ć do Warszawy, Gdyni, Krakowa, Zakopanego, Suwałk, Pragi, Budapesztu i Wiednia. Liniami autobusowymi mo Ŝna dojecha ć do Krakowa, Tarnobrzegu i wszystkich atrakcyjnych miejscowo ści le Ŝą cych na Jurze Krakowsko–Cz ęstochowskiej. Miasto Zawiercie poło Ŝone jest na Wy Ŝynie Krakowsko-Wielu ńskiej, w odległo ści 43 km od Katowic, 45 km od Cz ęstochowy, 67 km od Krakowa, gdzie wyst ępuje najwi ększa koncentracja ruchu turystycznego, 111 km od Kielc i tylko jeden przystanek od stolicy Polski – Warszawy, jad ąc CMK (2 godziny) - wielkiego centrum rozwoju gospodarki, kultury i nauki. Natomiast 28 km od Zawiercia znajduje si ę Port Lotniczy w Pyrzowicach. Powierzchnia Teren powiatu zawiercia ńskiego podobnie jak całej Jury zbudowany jest ze skał wapiennych, powstałych z resztek ro ślin oraz szkieletów i pancerzy zwierz ąt Ŝyj ących w ciepłym morzu okresu jurajskiego, około 150 milionów lat temu. Wschodnia cz ęść powiatu poło Ŝona na Wy Ŝynie Cz ęstochowskiej zbudowana jest z wapieni górnojurajskich, „osta ńce” z wapieni skalistych, natomiast utwory triasowe Progu 2 Strategia Rozwoju Turystyki w Powiecie Zawiercia ńskim Wo źnickiego i wierzchowina z wapieni płytowych. Wy Ŝyna Cz ęstochowska stanowi wyra źnie zaznaczaj ące si ę wzniesienie mi ędzy Wy Ŝyn ą Śląsk ą a Nieck ą Nidzia ńsk ą. Powierzchnia jej spada stromo na zachód i łagodnie na wschód, co wpływa na znaczne zró Ŝnicowanie wysoko ści wzgl ędnej. Granic ę pomi ędzy podstawowymi jednostkami geologicznymi, zachodni ą nizinn ą, a wschodni ą wy Ŝynn ą stanowi kuesta jurajska. Jest to próg powstały w zwi ązku z tym, Ŝe warstwy skalne, które tworz ą Wy Ŝyn ę pochylone s ą ku wschodowi, a od zachodu s ą wypi ętrzone i stromo opadaj ą w dolin ę Warty. Biegnie ona od Choronina po okolice Zawiercia i Ogrodzie ńca. Do charakterystycznych cech znacznej cz ęś ci powiatu nale Ŝą tak Ŝe zjawiska krasowe. To one przyczyniaj ą si ę do modelowania skałek jurajskich, zwanych osta ńcami, nadaj ąc im przeró Ŝne kształty: iglic, grzebieni, bram oraz postaci ludzkich i zwierz ęcych. Dla obszarów krasowych charakterystyczne jest równie Ŝ ubóstwo wód powierzchniowych i wydobywanie si ę wód podziemnych w postaci tzw. wywierzysk (Warta, Czarna Przemsza). Poza tym wody deszczowe dr ąŜą w podziemnych szczelinach i wypłukuj ą z nich mniej odporny materiał tworz ąc w ten sposób liczne jaskinie zdobione ró Ŝnymi formami naciekowymi tj. stalagmitami, stalaktytami, Ŝebrami, misami. Dzi ęki tym zjawiskom jaskinie przybieraj ą ró Ŝnorodne kształty: korytarzy, studni, gł ębokich kominów i otwartych schronisk. Sie ć hydrologiczna Na terenie Powiatu zawiercia ńskiego znajduj ą si ę źródła trzech rzek: Czarnej Przemszy, Warty i Pilicy, które uchodz ą do głównych rzek Polski: Odry i Wisły. Warta – najwi ększy prawy dopływ Odry ma 808,2 km długo ści. Wypływa ona ze źródeł krasowych w Kromołowie poło Ŝonym 6 km na wschód od Zawiercia, na wysoko ści 380 m n.p.m. Pocz ąwszy od Zawiercia spływaj ą do niej ścieki przemysłowe z zakładów przemysłowych i komunalnych. Czarna Przemsza – bierze swój pocz ątek we wsi Bzów na wysoko ści 385 m n.p.m. W poł ączeniu z Biał ą Przemsz ą tworzy lewy dopływ Wisły. Na skutek spi ętrzenia jej wód powstał du Ŝy zalew w Przeczycach. Pilica – najdłu Ŝszy lewy dopływ Wisły ma 319 km długo ści. Wypływa 6 km na wschód od ruin zamku w Podzamczu, na wysoko ści 348 m n.p.m., ze źródeł krasowych o du Ŝej wydajno ści. Na terenie powiatu znajduj ą si ę tak Ŝe liczne zbiorniki wodne pełni ące funkcje zarówno gospodarcz ą jak i rekreacyjn ą. Znajduj ą si ę one w: Siamoszycach, Przyłubsku, Dzibicach, Rudnikach, Włodowicach, Pilicy, Szczekocinach, Józefowie i na Kr ępie. 3 Strategia Rozwoju Turystyki w Powiecie Zawiercia ńskim Klimat Klimat powiatu jak i Wy Ŝyny Krakowsko – Cz ęstochowskiej jest bardzo zró Ŝnicowany. Wpływ na to ma przede wszystkim: zmienno ść ukształtowania terenu, rodzaj ro ślinno ści, rodzaj gleb oraz ró Ŝnice w deniwelacji. Powiat zawiercia ński nale Ŝy w cało ści do dzielnicy klimatycznej Cz ęstochowsko – Kieleckiej. Średnia temperatura roczna waha si ę w granicach 7 – 8 °C, a ilo ść opadów wynosi 650 – 700 mm. W roku przypada średnio 20 – 40 dni mro źnych. Średni czas zalegania pokrywy śnie Ŝnej wynosi około 80 dni. Okres wegetacyjny na obszarze powiatu trwa 210 – 220 dni. Przewa Ŝaj ą wiatry słabe 2 –5 m/sek. i bardzo słabe 2 m/sek., o kierunku zachodnim i południowo – zachodnim. Dni pogodnych jest najwi ęcej w miesi ącu maju średnio 23, a pochmurnych w grudniu 15 – 20. Najwi ększa średnia temperatura wyst ępuje w lipcu 17 °C, a najni Ŝsza w styczniu -3°C. Fauna i flora Ro ślinno ść i świat zwierz ęcy powiatu zawiercia ńskiego stanowi wa Ŝny czynnik wykorzystania środowiska dla celów wypoczynkowych i turystycznych. Rozległe i zwarte kompleksy le śne zajmuj ą 294 km², co stanowi około 30% ogólnej powierzchni powiatu. W strukturze lasu dominuj ą zbiorowiska sosnowe. Lasy li ściaste, głównie bukowe, porastaj ą wyró Ŝniaj ące si ę w krajobrazie wzniesienia skalne. Do najpi ękniejszych nale Ŝą : Góra Zborów, Skały Rz ędkowickie, Kroczyckie, Podlesickie, Morskie oraz wzgórza w okolicy Podzamcza. Sporadycznie wyst ępuj ą d ęby, graby i brzozy. Cenne tereny przyrodnicze powiatu zawiercia ńskiego obj ęte s ą dodatkow ą ochron ą jako rezerwaty tj.: Góra Chełm (gm. Łazy), Smole ń (gm. Pilica), Góra Zborów (gm. Kroczyce) i Ruskie Góry koło miejscowo ści Smole ń i Ryczów. Ochronie podlegaj ą unikalne formy skalne oraz du Ŝe skupiska ro ślin kserotermicznych (go ździk siny). Wzgórza wapienne porasta buczyna sudecka, ciepłolubna buczyna storczykowa i ni Ŝowa oraz bogate gatunkowo runo le śne. Ochronie podlegaj ą m. in. bluszcz pospolity, śnie Ŝyczka przebi śnieg, ró Ŝne gatunki ro ślin storczykowatych oraz ponad 300 gatunków ro ślin naczyniowych, z których ponad 20 to gatunki prawnie chronione np. widłak go ździsty, rojnik pospolity, bluszcz pospolity, naparstnica zwyczajna i inne. 4 Strategia Rozwoju Turystyki w Powiecie Zawiercia ńskim Świat zwierz ęcy powiatu nie jest ju Ŝ tak bogaty ze wzgl ędu na znaczne zag ęszczenie ludno ści, brak du Ŝych kompleksów le śnych i koncentracj ę przemysłu. Ze zwierzyny drobnej napotka ć mo Ŝna sarny, zaj ące, kuropatwy, ba Ŝanty, przepiórki, lisy, rzadziej dziki. Powszechnie spotykamy wiewiórki, krety, je Ŝe, nietoperze, a na terenach podmokłych pi Ŝmaki i wydry. W jaskiniach, szczelinach skalnych i ruinach zamków napotka ć mo Ŝna sowy, pustułki, drozdy skalne, orliki krzykliwe, pliszki górskie i je Ŝyki. Wśród bezkr ęgowców, najliczniejsz ą grup ę stanowi ą kolorowe motyle, a w śród nich pa ź królowej i pa ź Ŝeglarz. Spotka ć mo Ŝna równie Ŝ szereg gatunków modraszków, paj ąków i mi ęczaków. Spo śród płazów najcz ęś ciej spotykane s ą Ŝaby, traszki, jaszczurki, zaskro ńce, padalce oraz Ŝmije zygzakowate. Najliczniej reprezentowan ą grup ą kr ęgowców s ą ptaki, których stwierdzono na terenie powiatu ponad 150 gatunków. Spotka ć mo Ŝna sokoły w ędrowne, jastrz ębie, myszołowy, kruki, gawrony, kawki, sroki, sójki, gile, szpaki, jemiołuszki, kanie, kosy i wiele innych gatunków ptaków. Zarys historii Dzieje ziemi zawiercia ńskiej si ęgaj ą okresu lodowcowego tzn. 180-150 tys. lat p.n.e. Znaleziska krzemiennych narz ędzi i ko ści zwierz ąt, pozwalaj ą przypuszcza ć, Ŝe pierwszym człowiekiem na tych ziemiach był my śliwy. Z przed 120 tys. lat p.n.e. pochodz ą ślady człowieka znalezione w jaskini Okiennik koło Skar Ŝyc i Dziadowej Skale koło Podlesic. W okresie stopniowego ocieplenia klimatu, na ziemie polskie wkroczył człowiek zajmuj ący si ę prymitywnym rolnictwem. Około 1000 r. p.n.e. na terenie Polski pojawił si ę lud kultury łu Ŝyckiej. Z tego okresu pochodz ą znaleziska w Blanowicach, łu Ŝyckie cmentarzyska, grodziska (k. Udorza) oraz liczne stanowiska jaskiniowe i otwarte w okolicach Podlesic i na Górze Birów. Wiek VIII stanowi pocz ątek tworzenia si ę na tym terenie plemion polskich. Obszar dzisiejszego powiatu znalazł si ę w granicach silnego pa ństwa Wi ślan. Z tego okresu pochodz ą nazwy wielu miejscowo ści, które wywodz ą si ę ze słów staropolskich tj.: Siewierz, Zawiercie, Kroczyce, Irz ądze i wiele innych. W okresie rozbicia feudalnego ziemia zawiercia ńska została podzielona na dwie cz ęś ci. Siewierz i najbli Ŝsze okolice znalazły si ę w granicach Śląska, a pozostała cz ęść dzisiejszego powiatu wchodziła w skład Małopolski. Obie cz ęś ci wraz z ziemi ą zawiercia ńsk ą zostały zniszczone i wyludnione podczas najazdu mongolskiego w XIII wieku.