‘Alles sal Reg kom’ De impact van Stalingrad op de mobilisering van Nederlanders voor het Oostfront Jasper Molenaar Begeleider: dr. F.D. Knegt Studentnummer: 11153741 Tweede lezer: dr. S.F. Kruizinga Studie: MA Militaire Geschiedenis Universiteit van Amsterdam Betreft: masterscriptie Inleverdatum: 15-01-2017 Overkoepelend thema: militaire collaboratie/foreign fighters Aantal woorden: 23.058 Inhoudsopgave Introductie 2-10 Hoofdstuk 1 – De mobilisering van Nederlandse oostfrontvrijwilligers voor Stalingrad 1.1 – Voor de inval van de Sovjet-Unie 10-18 1.2 – Van de inval tot Stalingrad 18-23 1.3 – Het Vrijwilligerslegioen 23-30 Hoofdstuk 2 – De mobilisering van Nederlandse oostfrontvrijwilligers na Stalingrad 31-50 Hoofdstuk 3 – De machtspositie van de SS inzake de mobilisering van Nederlandse mankracht 3.1 - De SS en concurrentie van Duitse kant 51-60 3.2 - De SS en collaborerend Nederland 60-65 Conclusies 66-69 Geraadpleegde bronnen en literatuur 70-79 - 1 - Introductie “Een paar dagen later zijn we samen naar Den Bosch gegaan en dat aanmelden bij de SS was toen zo gebeurd. Ik ben van februari ’27 en was toen ik in Den Bosch verscheen nog net geen zestien. Bij de keuring stonden een paar officieren en artsen die ons hoofdzakelijk beoordeelden naar ons voorkomen. Het ging er eigenlijk alleen maar om of je recht van lijf en leden was. Zo nauwkeurig waren de keuringen vroeger helemaal niet. Ik heb daar formulieren ingevuld waar ook op- en aanmerkingen van de begeleidende SS-officieren kwamen te staan. Tauglich für die Waffen-SS. Ze vroegen of ik toestemming van mijn ouders had. Ik zei: “Nee.” Ze lachten. “Dat regelen wij wel.” Een maand later kwam de oproep om ons in Den Haag te melden. Ik ben met mijn rieten koffertje naar Chris gegaan, zijn vader had een taxi geregeld die ons naar het station bracht, vanwaar we naar Den Haag vertrokken. Dat was de laatste dag waarop Chris en ik elkaar hebben gezien. Hij had een Indisch uiterlijk en werd daarom niet in de Waffen-SS opgenomen, maar doorgestuurd naar het Nederlandse Legioen. Hij is al gauw gesneuveld. In april ’43 ben ik in Sennheim in de Elzas aangekomen, waar mijn opleiding begon.”1 Het bovenstaande citaat is onderdeel van een gepubliceerd interview van de Nederlandse Jan Niessen (onder de pseudoniem Sjeng), die zich aanmeldde voor de Waffen-SS.2 Deze organisatie was de militaire tak van Heinrich Himmlers Schutzstaffel (SS). Officieel was de SS de elitegarde van de Duitse nazipartij (NSDAP), maar in werkelijkheid ontwikkelde zij zich tot een heuse revolutionaire staat binnen het Duitse Derde Rijk.3 Niessen werd met de SS-runen op zijn kraag ingezet aan het front in Oost-Europa. Daar woedde van 1941 tot 1945 een grootschalige, sterk ideologische gekleurde en daarmee meedogenloze oorlog tussen nazi- Duitsland en de Sovjet-Unie.4 Met Niessen zouden in totaal rond de zeventienduizend andere Nederlandse Waffen-SS-vrijwilligers aan het Oostfront strijden.5 Er kwamen, ter illustratie, 1 G. Verrips, Mannen die niet Deugden: een oorlogsverleden (Amsterdam 1998) 153-154. 2 George Malet, ‘Oud-SS’er welkom in Nederlands leger’ (versie 27-06-2008), http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1280977/2008/06/27/Oud-SS-rsquo-er-welkom-in- Nederlands-leger.dhtml (gezien op 13-01-2017): De inhoud van het artikel van Malet, waarin Niessen zijn verhaal doet, is identiek aan het relaas in het boek van Verrips. 3 Bernd Wegner, Hitlers Politische Soldaten: die Waffen-SS 1933-1945. Studien zu Leitbild, Struktur und Funktion einer nationalsocialistischen Elite (Paderborn 1990) 360-365. 4 Zie hiervoor bijvoorbeeld Christian Hartmann, Operation Barbarossa. Nazi Germany’s War in the East, 1941- 1945 (Oxford 2013). 5 Schattingen op basis van gegevens uit Jan Vincx en Victor Schotanius, Nederlandse Vrijwilligers in Europese Krijgsdienst, dl. 4, Wiking (Antwerpen 1991) 37; Anneke Visser, ‘Uit de “Moskouse archieven” van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie; spijt, inhaligheid en bittere verwijten’, in: NRC Handelsblad (23-10- 1993); Loe de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 6: Juli ’42 – mei ‘43 (Den Haag 1975) 440-441, 449; N.K.C.A. in ’t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven 1935-1945 (Amsterdam 1976) 404-406; Kenneth Estes, ‘A European Anabasis: Western European Volunteers in the - 2 - meer oostfrontvrijwilligers uit Nederland dan uit andere bezette West-Europese landen. Ook sneuvelden er meer Nederlandse militairen aan het Oostfront dan tijdens de strijd om Nederland en bij de bevrijding van West-Europa tezamen omkwamen.6 Het eigenaardige van het specifieke lotgeval van Niessen is wel de timing van zijn aanmelding. De Duitse strijdkrachten hadden in februari 1943 juist een desastreuze nederlaag geleden bij het Russische Stalingrad (thans Volgograd). Voor de meeste mensen was hiermee definitief bevestigd dat de Duitsers geen kans meer hadden om de oorlog te winnen. Bovendien kondigden Duitse bezettingsautoriteiten in Nederland op donderdagavond 4 februari een officiële ‘Stalingrad-rouw’ af. Het was de eerste keer dat zij een nederlaag publiekelijk toegaven.7 Ondanks het vooruitzicht dat Duitsland de oorlog zou gaan verliezen, was van een verminderde belangstelling voor de Waffen-SS geen sprake onder de Nederlanders. Tot begin februari 1943 waren rond de 11.500 Nederlanders tot de organisatie toegetreden. Nadien steeg dat aantal tot ongeveer 23.000.8 Tussen de ‘psychologische’ ommekeer na de Slag bij Stalingrad en het einde van de oorlog (mei 1945) waren dus nog ongeveer evenzoveel Nederlanders, in principe vrijwillig, toegetreden tot de Waffen-SS als daarvoor. Ongeveer zesduizend van hen zijn aan het Oostfront terechtgekomen. De rest meldde zich bij de exclusief aan het Westfront ingezette vrijwilligersformatie Landstorm Nederland.9 Zoals uit het bovenstaande blijkt, wordt er in deze scriptie uitgegaan van een algemene psychologische ommekeer na ‘Stalingrad’. Dat de werkelijke ommekeer in de strategische balans zich al geruime tijd eerder voordeed, speelt geen rol van betekenis. Voor de meeste mensen die hem bewust meemaakten, kwam de oorlog pas na Stalingrad in een fundamenteel andere fase terecht.10 Toch kwamen er in deze fase nog duizenden Nederlanders German Army and the SS, 1940-1945’ (2003), te raadplegen op http://www.gutenberg- e.org/esk01/frames/authorframe.html, bij hoofdstuk 6 (‘The Character of Military Collaboration’). 6 Sytze van der Zee, ‘Meer Nederlanders sneuvelden in ‘Feldgrau’ dan in geallieerd kaki’, in: NRC Handelsblad (07-06-1975); Loe de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 3: Mei ‘40 (Den Haag 1970) 499: gedurende de meidagen van 1940 verloren bijna 2.200 Nederlandse militairen het leven; Loe de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 10a: Het laatste jaar (Den Haag1980) 769: bij de Prinses Irene Brigade en de Stoottroepen sneuvelden gezamenlijk iets meer dan driehonderd Nederlanders; Estes, bij hoofdstuk 6: volgens Estes kwamen ongeveer 6.500 oostfrontvrijwilligers uit Noorwegen, 7.000 uit Denemarken, 10.000 uit Vlaanderen, 5.000 uit Wallonië en 10.000 uit Frankrijk; In ’t Veld, De SS en Nederland, 406. 7 De Jong, dl. 6, 610. 8 Perry Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in de Duitse Waffen-SS (Soesterberg 2006) 68; In ’t veld, 406; Vincx en Schotanius, Nederlandse Vrijwilligers, dl. 4, 37; Anneke Visser, ‘Uit de Moskouse archieven’. 9 Pierik, 68; Jan Vincx en Victor Schotanius, Nederlandse Vrijwilligers in Europese Krijgsdienst, dl. 2, Het Vrijwilligerslegioen Nederland (1990) 101, In ’t Veld, 369, 378, 438, 405: In totaal kwamen ongeveer zesduizend Nederlanders bij de Landstorm terecht. Zoals in het betoog zal blijken, kwam een deel van hen alsnog aan het Oostfront terecht. 10 Antony Beevor, Stalingrad (Londen 2011) 47-48. - 3 - als militair vrijwilliger terecht aan het Oostfront, waar een veel hardere en ook veel wredere strijd werd gevoerd dan op de andere fronten. Dat was destijds ook in Nederland bekend.11 Het is daarom op zijn minst merkwaardig dat de SS nog zovele Nederlanders, die niet dienstplichtig waren, voor het Oostfront heeft weten te strikken. Hoe valt dit te verklaren? Speelde de zij in op de veranderde perceptie van de oorlog? Ofwel, in welke mate is in haar mobilisering van Nederlanders discontinuïteit waar te nemen? Het grotere belang van het beantwoorden van een vraag als deze zit in het merkwaardige gegeven dat een verliezende mogendheid buitenlandse militaire vrijwilligers kan mobiliseren. Bovendien is de Nederlandse militaire collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog nog altijd, ondanks de groeiende aandacht van de laatste jaren, een onderbelicht fenomeen. Volgens historicus Cees Kleijn heeft dat vooral te maken met het taboe dat in Nederland heerst: “nergens [is] zo massaal met de Duitsers gecollaboreerd als in Nederland. Nergens zijn procentueel zoveel joden weggehaald als hier. Ook wat betreft het aantal vrijwilligers in de SS is Nederland koploper.”12 Desondanks is het onderwerp toch onderdeel van de geschiedenis van het (Nederlandse) foreign fighter fenomeen.13 Bij het zoeken naar een antwoord op de hierboven gestelde vraagstelling zal kritisch moeten worden gekeken naar de verschillende deelaspecten die er inherent aan zijn. In de eerste plaats dient bij de mobilisering van Nederlandse oostfronters voor de slag bij Stalingrad te worden stilgestaan. Zonder hiervan op de hoogte te zijn, kan geen analyse gemaakt worden van de mate van discontinuïteit in de periode hierna. Hoe kreeg de SS tot januari 1943 Nederlanders aan het Oostfront? Wanneer dit behandeld is, kan gekeken worden naar de periode van daarna. Op welke wijzen trachtte de SS vanaf februari 1943 Nederlanders te mobiliseren voor de strijd tegen de Sovjet-Unie? Ten slotte is het van belang dat de ontwikkeling van de (machts)positie van de SS ten opzichte van de andere bezettingsautoriteiten in Nederland, andere Duitse organisaties en instanties die aanspraak maakten op Nederlandse mankracht en Nederlandse collaborerende elementen bij het betoog wordt betrokken. Dit zal dienen als noodzakelijke context bij het onderwerp van deze scriptie.