Title: Obraz Rosji w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku Author: Jerzy Wojciechowski Citation style: Wojciechowski Jerzy. (2020). Obraz Rosji w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY INSTYTUT HISTORII Jerzy Wojciechowski Nr albumu: 7414 Obraz Rosji w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Aleksandry Skrzypietz, prof. UŚ Katowice 2020 Spis treści Wstęp ……………………………………………………. 3 Rozdział I. Rosja i jej mieszkańcy …………………….. 19 I. Kraj …………………………………………….... 20 II. Ludzie ………………………………………….... 43 III. Obyczaje ………………………………………… 75 Rozdział II. Władza i społeczeństwo ………………….. 105 I. Car i państwo ……………………………………. 106 II. Religia …………………………………………… 128 Rozdiał III. Relacje polsko-rosyjskie ………………….. 147 I. Wojsko rosyjskie ………………………………… 148 II. Wojna i jej konsekwencje ……………………….. 163 III. Losy mieszkańców Smoleńszczyzny i zabiegi Rzeczypospolitej o ich prawa …………………… 188 IV. Losy więźniów i jeńców w Rosji oraz zabiegi o ich powrót……………………………………… 202 V. Sojusznik czy wróg? ……………………………. 226 VI. Car na polskim tronie? ………………………….. 246 Zakończenie …………………………………………….. 279 Wykaz skrótów …………………………………………. 285 Bibliografia ……………………………………………... 287 Spis ilustracji ……………………………………………. 305 1 2 WSTĘP Druga połowa XVII wieku to ważny okres w relacjach pomiędzy Rzecząpospolitą a Rosją. Umownie za jej początek można przyjąć 1648 rok, kiedy wybuchło powstanie Chmielnickiego na Ukrainie. To wydarzenie początkowo nic nie zmieniło we wzajemnych relacjach obu państw. Pierwsze sygnały świadczące o zmianie nastawienia Rosji do Rzeczypospolitej pojawiały się w 1650 roku, kiedy gościło w Warszawie poselstwo Jerzego Gawryłowicza Puszkina. Kierujący poselstwem zażądał, aby ukarać winnych znieważenia cara w pismach i książkach, a jako rekompensaty zażądał zwrotu Smoleńska i innych utraconych przez Rosję ziem. W razie niespełnienia żądań zagroził wypowiedzeniem wojny. Brak możliwości stłumienia postania Chmielnickiego przez Rzeczpospolitą w kolejnych latach przekonał Rosję o słabości państwa polskiego. Spowodowało to, że w październiku 1653 roku sobór ziemski w Moskwie podjął decyzję o przyłączeniu Ukrainy do Rosji. 18 stycznia 1654 roku została zawarta ze starszyzną kozacką ugoda perejasławska, na mocy której włączono Ukrainę do Rosji. Rozpoczęło to wojnę polsko-rosyjską, która trwała do 1667 roku. Przebieg wojny był niepomyślny dla Rzeczypospolitej. W 1654 roku wojska rosyjskie zdobyły Smoleńsk, a w 1655 roku Wilno, stolicę Litwy. W pierwszym okresie wojny zdarzało się, że mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zachowywali się lojalnie wobec Rzeczypospolitej i podejmowali współpracę z wojskami agresora. Taka postawa nie powstrzymała okupanta od wywożenia do Rosji wielu chłopów, rzemieślników i szlachty z terenów okupowanych. Chciano w ten sposób uzupełnić straty w ludności spowodowane zarazą oraz sprowadzić wykształconych ludzi. W 1655 roku do wojny przeciwko Rzeczypospolitej włączyła się Szwecja. Skłoniło to walczące dotychczas ze sobą państwa do szukania porozumienia przeciwko wspólnemu wrogowi. Przy pomocy austriackiego pośrednictwa w 1656 roku doszło do porozumienia w Niemieży. Na jego mocy Rzeczpospolita zobowiązała się do elekcji cara, natomiast Rosja wstrzymała działania wojenne na Litwie oraz rozpoczęła wojnę ze Szwecją. Podczas sejmu w 1658 roku postanowiono, że warunkiem elekcji cara jest przyjęcie przez niego wiary katolickiej. W ten sposób została mu praktycznie zamknięta możliwość wyboru na tron, ponieważ car wyrzekając się wiary prawosławnej straciłby władzę w Rosji. Innym powodem niedojścia do porozumienia była rywalizacja o Ukrainę. Rzeczpospolita, nawet w czasie największych klęsk, nigdy z niej nie zrezygnowała. W 1658 roku została zawarta unia hadziacka przyłączająca z powrotem Ukrainę do Rzeczypospolitej. Spowodowało to wznowienie wojny przerwanej na krótko porozumieniem w Niemieży. W 3 1658 roku okazało się, że z powodu różnic pomiędzy Rosją a Rzecząpospolitą dotyczących wyznania, losu terenów okupowanych przez Rosję oraz ludzi tam mieszkających nie było możliwości doprowadzenia do porozumienia na drodze pokojowej. W 1660 roku Rzeczpospolita zawarła pokój ze Szwecją i mogła skierować wszystkie siły zbrojne przeciwko Rosji; odniosła zwycięstwa pod Połonką, nad rzeką Basią i pod Cudnowem. Działania wojsk polskich na Litwie zostały wsparte przez miejscową ludność, która po kilku latach okupacji miała dość rosyjskiego panowania. W zimie 1663/1664 roku przy wsparciu wojsk tatarskich została podjęta wielka wyprawa na Rosję. Miała ona zmienić bieg wojny, przywrócić utracone tereny i doprowadzić do zawarcia pokoju, ale zakończyła się niepowodzeniem. W Rzeczypospolitej uznano, że wojny nie da się rozwiązać metodami militarnymi i rozpoczęto rokowania pokojowe. Zakończyły się one 30 stycznia 1667 roku zawarciem rozejmu w Andruszowie. Ustalono w nim przebieg granicy polsko-rosyjskiej, który z niewielkimi zmianami obowiązywał do chwili zawarcia pokoju wieczystego w 1686 roku. Na mocy postanowień tego traktatu został dokonany podział Ukrainy na lewobrzeżną wchodzącą w skład Rosji oraz prawobrzeżną wchodzącą w skład Rzeczypospolitej. Po zawarciu rozejmu Rosja utrzymała Smoleńsk oraz na dwa lata Kijów. Mimo tych zapisów Kijów już nigdy nie powrócił do Rzeczypospolitej. W traktacie andruszowskim przewidziano także możliwość wspólnej walki przeciwko Turcji oraz zobowiązano Rosję do uwolnienia jeńców wojennych i uprowadzonej ludności. Zawarty traktat oznaczał w praktyce rezygnację Rzeczypospolitej z ziem utraconych na rzecz Rosji. Przebieg wojny pokazał, że nie było możliwości militarnego rozstrzygnięcia konfliktu, a Rosji nie można było pokonać w trakcie jednorazowej kampanii wojennej. Na dłuższą walkę Rzeczpospolita nie miała wystarczająco dużo sił i środków. Postawa ludności na terenach okupowanych na Litwie w ostatniej fazie wojny pokazała, że odrzuciła ona rosyjską władzę. Nie świadczyło to jednak, o nienawiści do Rosji. W czasie kolejnych elekcji na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego stale występowało silne poparcie dla carskiej kandydatury na króla Polski. Zawarcie rozejmu andruszowskiego stało się początkiem nowego konfliktu. Tatarzy zerwali sojusz z Rzecząpospolitą i wspólnie z oddziałami ukraińskimi Piotra Doroszenki uderzyli na oddziały polskie na Ukrainie. Ukraina prawobrzeżna nie chciała podlegać Rzeczypospolitej i zwróciła się o objęcie protekcją przez Turcję. W 1672 roku wybuchła wojna polsko-turecka. Zakończyła się ona zawarciem rozejmu w Żurawnie w 1676 roku, a dwa lata później pokoju w Stambule. W czasie tego konfliktu Rosja nie wywiązała się z wynikających z traktatu andruszowskiego zobowiązań udzielenia Polsce pomocy wojskowej. Podobnie postąpiła Rzeczpospolita w czasie wojny Rosji z Turcją 4 w latach 1677 – 1681. Okres pomiędzy traktatem andruszowskim z 1667 roku a pokojem wiecznym z 1686 roku wypełniony był rokowaniami. Ich głównymi celami było zawarcie pokoju wieczystego, odzyskanie utraconych terenów, uwolnienie wszystkich jeńców i wywiezionych do Rosji mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ważnym tematem rozmów było zawarcie przymierza wojskowego przeciwko Turcji. W rozmowach zabiegano także o zapewnienie prawa do wyznawania religii katolickiej na terenach, które po traktacie andruszowskim weszły w skład Rosji. W tym okresie wśród elit rosyjskich zaznaczyły się polskie wpływy kulturalne. Dotyczyły one literatury, mody i obyczajów. Szkoły zakładane w Rosji korzystały z polskich wzorów. Szczytowy okres popularności polskiej kultury nastąpił za panowania cara Fiodora III. Jego żona, Agafia Gruszecka, pochodziła z Litwy i wspierała zmiany w kulturze i sztuce. Okres polskich wpływów zakończył się wraz z początkiem panowania cara Piotra I. Po 1686 roku Rzeczpospolita kontynuowała wojnę z Turcją. Jednakże w kraju narastało niezadowolenie z powodu rosnących kosztów wojny oraz braku sukcesów na froncie. Dostrzegano, że inne kraje walczące z Turcją odnosiły korzyści z toczącej się wojny. Coraz częściej pojawiały się głosy nawołujące do zawarcia separatystycznego pokoju z Turcją. W pismach propagandowych rozważano zawarcie takiego pokoju przy pomocy tatarskiej mediacji. Nie pojęto jednak żadnych konkretnych działań w tym celu. W 1696 roku zmarł król Jan III Sobieski, a rok później tron Polski objął August II Mocny z dynastii Wettynów. W 1698 roku w czasie spotkania z Piotrem I Wielkim w Rawie Ruskiej omówił on plany wspólnej wojny przeciwko Szwecji. W 1699 roku został zawarty pokój w Karłowicach kończący wojnę z Turcją; bardzo poważnie osłabioną i niestanowiącą już zagrożenia dla Polski. Wielka wojna północna otworzyła zupełnie nowy okres, gdy stosunki Rzeczypospolitej i Rosji kształtowały się inaczej niż przedtem, głównie z powodu osłabienia tej pierwszej. Celem pracy jest przedstawienie obrazu Rosji jaki kształtował się w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku. Zostanie on zaprezentowany w oparciu o opinie polskiej szlachty wyrażane o tym kraju w dokumentach prywatnych, państwowych i poezji. Celem będzie pokazanie tych opinii oraz przedstawienie na ich podstawie stosunku Polaków do Rosjan. Problematyka rozprawy zostanie opracowana przy uwzględnieniu zagadnień obyczajowych, kulturowych, geograficznych, wojskowych, religijnych. Zostaną także uwzględnione kwestie dotyczące dyplomacji i propagandy politycznej. Umożliwi to dokładne i wnikliwe opracowanie tematu niniejszej dysertacji. Pragnę zbadać, czy dostrzegano różnice pomiędzy obyczajami Rosjan