11 - : ' EX LI B RIS B. CERKWIEWICZ_& i r * f. HENRYK SIENKIEWICZ OBRAZ TWÓRCZOŚCI UŁOŻYŁ, POPRZEDZIŁ WSTĘPEM ORAZ UZUPEŁNIŁ ŻYCIORYSEM, BIBLJOGRAFJĄ I PRZYPISAMI KAZIMIERZ CZACHOWSKI r NAKŁAD GEBETHNERA I WOLFFA WARSZAWA ZASTRZEGA SIĘ PRAWA UKŁADU I OPRACOWANIA. PRZEDRUK I PRZEKŁAD ODDZIELNYCH ARTYKUŁÓW DOZWOLONY WYŁĄCZNIE PO UPRZEDNIEM POROZU­ MIENIU Z WŁAŚCIWYMI AUTORAMI I WYDAWCAMI. KRAKÓW — DĄUK W. L. ANCZYCA I SPÓŁKI ' 1931 ...nad talent jego i genjusz, nad artyzm i język wylatywała jego miłość. Miłość była mistrzynią jego umiejętności. Miłość rządziła jej ustrojem i była natchnieniem intuicji wielkiego artysty; była miarą i wagą czułą, na której odważał zasługi i winy przeszło­ ści; była wzrokiem i źrenicą, która przez groby i gruzy posiewy życia wypatrzeć umiała; była troskliwą zbieraczką spuścizny przeszłości; kształcicielką praw ducha narodu, która dochowała i przetworzyła to wszystko, co daje historji narodu niespożytość, a życiu jego «nieskazitelność». Polska, zaklęta jego piórem, wyszła z osłon przeszłości, z po­ piołów i gruzów taka żywotna, że żyć, czuć, działać poczęła w ser­ cach dzisiejszych pokoleń i krwią się stała krwi naszej i duszą naszej duszy. X. Józef Teodorowicz, Arcybiskup. («Wobec ideałów Sienkiewicza». Kraków 1917, str. 9). ...Żal całego narodu, żal szczery i głęboki otoczył jego mo­ giłę. żałuje go Korona, jak długa i szeroka, jednego z najlepszych swych synów, jakich przez wieki wydała. Żałuje go Litwa święta, którą na nowo po wielkich Litwinach w całej ozdobie i bujnej przeszłości ukazał. Żałuje go Chełmszczyzna, której był najpil­ niejszym nauczycielem wytrwania i gorliwym obrońcą. Płacze po nim ziemia poznańska niemem łkaniem Jurandowem i krwa- wemi jego łzami. Opłakują go ziemie śląskie, które głęboko mi­ łował i ze wszech sił wspierał w ich narodowej pracy. Szczerze i głęboko żałuje go literatura polska, którą wywyższył, rozsławił po ziemi i bezcennemi klejnotami ozdobił. Cześć, wdzięczność i miłość po wsze czasy jego imieniowi. Stefan Żeromski. («Przemówienie o Sienkiewiczu» (1916), druk. z rękopisu w «Elegjach» Żeromskiego. Warszawa 1928, str. 177) I WSTĘP • Z powodu wydanej niedawno angielskiej książki Moniki M. Gardner o Sienkiewiczu *) zauważono słusznie, że literatura polska nie posiada o wielkim pisarzu obszerniejszego studjum krytycz­ nego, odpowiadającego dzisiejszym wymaganiom naukowym. Stać się niem była mogła praca Konstantego Wojciechowskiego (Hen­ ryk Sienkiewicz, wyd. II, Lwów 1925, str. VII+158), ale nie wszyst­ kie utwory Sienkiewicza są w niej równomiernie wyczerpująco opracowane. Mimo to jednak na równym z nią poziomie możemy postawić zaledwie jedno studjum Stefana Papeego (H. Sienkiewicz jako humorysta, Poznań 1921, str. 160). Z opracowań popularnych najbardziej wyczerpującą i odpowiadającą zadaniu jest, mimo nie­ które usterki, książka Stanisława Lama (Henryk Sienkiewicz. Ce­ chy i elementy jego twórczości, Poznań 1924, str. 141). Z odmiennych stanowisk ujęte dawniejsze dzieła Piotra Chmielowskiego (Henryk Sienkiewicz w oświetleniu krytycznem, Lwów 1901, str. 225, oddzielne rozdziały w czasopismach od roku 1884; Henryk Sienkiewicz, Złoczów 1903, str. 95) i Stanisława Tar­ nowskiego (Henryk Sienkiewicz, Kraków 1897, str. VI+363, od­ dzielne rozdziały w czasopismach od r. 1881) są już dziś pod wie­ loma względami przestarzałe, oddawna zresztą wyczerpane i nie obejmują całej twórczości pisarza (Chmielowski omawia ją do Krzyżaków włącznie, Tarnowski uwzględnia tylko ważniejsze 0 Monica M. Gardner: The patriot novelist of Poland. Henryk Sien­ kiewicz. Londyn 1926. Str. VIII -f 281. Por. sprawozdania Wacława Boro­ wego w «Warszawiance» (1926, 311), Romana Dyboskiego w «Przeglądzie Współczesnym» (1926, nr. 55, tom XIX, str. 297—301), Zdzisława Grabow­ skiego w «Kurjerze Poznańskim» (1926, 470), Juljana Krzyżanowskiego w «Ru chu Literackim» (1926, nr. 9, str. 277—279). 8 utwory powieściowe od pierwszych tomów nowel do Quo uadis). Książki Józefata Nowińskiego (Sienkiewicz, Warszawa 1901, str. 173) nie brano poważnie pod uwagę nawet w roku jej wydania, gdyż jest to panegiryk bez głębszej wartości krytycznej. Z oddzielnie wydanych studjów ciekawe charakterystyki lub cenne szczegóły przynoszą: Tadeusz Pini (H. Sienkiewicz jako pi­ sarz narodowy i artysta, Tarnów 1901, str. 19), Ignacy Chrzanowski (Henryk Sienkiewicz, wyd. II, Kraków 1917, str. 38), Stanisław Cy­ wiński (Sienkiewicz, Wilno 1916, str. 96), Józef Kallenbach (Twór­ czość Sienkiewicza. Rozwój duchowy, Kraków 1917, str. 35), Wil­ helm Bruchnalski (Sienkiewicz, Lwów 1917, str. 35), Bronisław Chlebowski (Henryk Sienkiewicz, Warszawa 1917, «Rocznik Towa­ rzystwa Naukowego Warszawskiego», str. 153—160), Tadeusz Zie­ liński (Idea Polski w dziełach Sienkiewicza, Zamość 1920, i w zbio­ rze: «Z ojczystej niwy», Zamość 1923, str. 103—150, poprzednio po rosyjsku w «Wiestniku Jewropy», 1917), wydawnictwo zbiorowe: «Szkoła Główna Sienkiewiczowi» (Warszawa 1917, str. 48), St. Ba­ czyński: Henryk Sienkiewicz (Warszawa 1928, str: 55, toż w to­ mie p. t. «Nasi powieściopisarze», Warszawa 1928, str. 109—164). Charakter czysto okolicznościowy lub wyłącznie popularny mają broszury: Edwarda Kozikowskiego (H. Sienkiewicz, War­ szawa 1916, str. 24), Zbigniewa Topora (H. Sienkiewicz, Poznań 1916, str. 24), Tadeusza Uhmy (H. Sienkiewicz, Kijów 1916, str. 64), Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Na śmierć Henryka Sienkiewicza, Kraków 1916, str. 13), J. F. (Wspomnienie poświęcone pamięci Sien­ kiewicza, Moskwa 1916, str. 8), Józefa Maciejowskiego (H. Sienkie­ wicz, Warszawa 1917, str. 128), Stanisława Piołun-Noyszewskiego (H. Sienkiewicz, wielki powieściopisarz i obywatel, Warszawa 1917, str. 41), Aleksandra Patkowskiego (Umysłowość i artyzm Sienkiewi­ cza, Sandomierz 1917, sir. 14), Macieja Wierzbińskiego (Roman Rola: H. Sienkiewicza życie i zasługi, Poznań 1917, str. 80), Józefa Ujej­ skiego (Na zgon Henryka Sienkiewicza, Kraków 1917, str. 9), Mi­ chała Asanki-Japołła (Genjusz H. Sienkiewicza, Jasło 1917, str. 10), Jana Dąbrowskiego (H. Sienkiewicz, Petrograd 1917, str. 63), Ta­ deusza Grabowskiego (Henryk Sienkiewicz. Jego życie i dzieła na tle współczesnej epoki, Kraków 1918, str. 45), Wiktora Dody (Kim był Henryk Sienkiewicz dla młodego pokolenia, Poznań 1924, str. 12), Cecylji Niewiadomskiej (Henryk Sienkiewicz. Wskrzesi­ ciel ducha, Warszawa 1924, str. 13), Jana Czempińskiego (Henryk Sienkiewicz, duchowy wódz narodu. Jego żywot i czyny, Warszawa 9 1924, sir. 138), Wilhelma Bruchnalskiego (Na dzień sprowadzenia prochów Henryka Sienkiewicza do ojczyzny, Lwów 1924, str. 16), Janiny Królińskiej (Dlaczego powinniśmy czcić pamięć Henryka Sienkiewicza, Lwów 1924, str. 28), Władysława Kucharskiego (Hen­ ryk Sienkiewicz. Życie i dzieła, Lwów 1924, str. 32), Ignacego Chrza­ nowskiego (W dniu pogrzebu Sienkiewicza, Kraków 1924, str. 13), ks. Romualda Koppensa T. J. (Henryk Sienkiewicz, Chyrów 1924, str. 32), Władysława Koryckiego (Henryk Sienkiewicz, wybraniec narodu, Warszawa 1924, str. 31), Teodora Turka i F. Flaka (0 Hen­ ryku Sienkiewiczu, Łowicz 1924, str. 15), Klemensa Jędrzejew­ skiego (Henryk Sienkiewicz, Płock 1924, str. 16), ks. J. Kłopotow­ skiego (Czem dla nas Henryk Sienkiewicz, Warszawa 1924, str. 40), Mieczysława Cieślińskiego (Sienkiewicz. Szkic popularny, Maków n/Oszycem 1925, str. 16), Stanisława Sas-Lityńskiego (Wielki pa- trjota polski, Henryk Sienkiewicz, Warszawa 1925, str. 15). Do tegoż typu wydawnictw wypadnie zaliczyć oddzielnie dru­ kowane mowy kapłańskie, wygłoszone na nabożeństwach żałobnych przez księży: Nikodema Cieszyńskiego (Poznań 1917, str. 23), Wło­ dzimierza Jasińskiego (Hetman i nauczyciel narodu, Kalisz 1917, str. 16), J. Kłosa (Poznań 1916, str. 27), Adama Maciejowskiego (Płock 1917, str. 17), Stefana Momidłowskiego (Przemyśl 1917, str. 18), Marcelego Nowakowskiego (Warszawa 1916, str. 15), arcyb. Józefa Teodorowicza (Wobec ideałów Sienkiewicza, Kraków 1917, str. 61), Rudolfa Tomanka (Hetman słowa i czynu, Cieszyn 1917, str. 22), Kapłanów diecezji sandomierskiej (Sandomierz 1917, str. 56). Ilościowo plon jest obfity, ale już sama niewielka objętość większości tych wydawnictw każe słusznie przewidywać, że poza wyrazami hołdu pamięci wielkiego pisarza, wypowiedzianemi mniej lub więcej udatnie, mało co nadto w nich znajdziemy. Nie wyczer­ puje to jednak polskiej literatury o Sienkiewiczu. Jest ona obszerna i bogata, ale przeważnie ukryta po czasopismach i dziennikach, rza­ dziej w zbiorach studjów krytycznych. Ważniejsze jej pozycje wy­ mieniamy w przypisach do poszczególnych rozdziałów tej książki. Bibljografja jej zresztą nie została dotychczas ogłoszona, a złoży­ łoby się samych tytułów na spory tom. Ze specjalnych numerów czasopism, poświęconych Sienkie­ wiczowi, do najciekawszych należą: «Gazeta Polska» 1900, 293— 294; «Kurjer Codzienny» 1900, 353; «Kurjer Warszawski» 1900, 353; «Tygodnik Illustrowany» 1900, 10; «Wieś i Dwór» 1914, 11—12; 1 E X L I B R I S 10 «Kurjer Lwowski» 1916, 227 (oraz wiele numerów następnych w tymże roku i w roku 1917); «Kurjer Warszawski» 1916, 321; «Praca» 1916, 19; «Tygodnik Illustrowany» 1916, 48; «Wychowa­ nie w domu i szkole» 1916, 10; «Sfinks» 1917, I; «Tygodnik Illu- strowany» 1924, 43; «Wiadomości Literackie» 1924, 43; «Nowa Zie­ mia Lubelska» 1924, nr. 293; «Głos Lubelski» 1924, nr. 294; «Gazeta Bydgoska» 1927, nr. 173. W podręcznikach historji literatury polskiej szerzej uwzględ­ nia Sienkiewicza pierwszy Adam Kuliczkowski (Zarys dziejów litera­ tury polskiej, Lwów 1884, str. 459—460); z opracowań późniejszych przytoczymy: Piotra Chmielowskiego (Zarys najnowszej literatury