ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA – ROCZNIK LXXIV (2019) NR 1 ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA – ROCZNIK LXXIV (2019) NR ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA Informacja o kwartalniku Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka” wydawany jest we Wrocławiu od 1946 r., początkowo jako półrocznik i rocznik pod tytułem „Sobótka”, a od roku 1957 jako kwartalnik pod obecnym tytułem. Należy do najstarszych w Polsce regionalnych czasopism naukowych o profilu historycznym, pozostając ważnym elementem polskiej humanistyki. Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii Uchodzi za jeden z najważniejszych periodyków śląskoznawczych, ale Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego jego łamy pozostają otwarte również na materiały o innym zakresie tematycznym. Służy prezentacji wyników badań nad dziejami Europy Środkowo-Wschodniej – ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, sąsiednich regionów i krajów, zarazem refleksji nt. dziejów regionalnych. Przez wiele lat pismo znajdowało się w gestii Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii (Polskiego Towarzystwa Historycznego), obecnie ŚLĄSKI ukazuje się pod auspicjami Uniwersytetu Wrocławskiego. Dodatkowe informacje o czasopiśmie znajdują się na stronie: http://sobotka.uni. wroc.pl, na której można znaleźć jego bieżące i archiwalne numery. KWARTALNIK HISTORYCZNY Na łamach „Śląskiego Kwartalnika Historycznego Sobótka” publikowane są materiały (rozprawy, artykuły, miscellanea źródłowe, recenzje, polemiki i inne) w językach polskim, czeskim oraz kongresowych. SOBÓTKA Materiały należy nadsyłać drogą elektroniczną na adres redakcji: [email protected]. Składane teksty należy przygotowywać według instrukcji znajdującej się na stronie: http://sobotka.uni.wroc. pl/redakcja. Nadsyłane teksty są recenzowane przez dwie osoby wskazane przez Redakcję i na tej podstawie kwalifikowane do druku. Procedura recenzowania jest opisana na wyżej wymienionej stronie internetowej. Redakcja zastrzega sobie prawo do proponowania zmian lub skrótów w tekstach. e-ISSN 2658-2082 ROCZNIK LXXIV (2019) PL ISSN 0037-7511 NR 1 Slaski_Kwartalnik_Historyczny_Sobotka_2019-01_170x240_cover.indd 1 01-08-2020 20:12:02 UNIWERSYTET WROCŁAWSKI WROCŁAWSKIE TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW HISTORII ODDZIAŁ POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA ROCZNIK LXXIV (2019) NR 1 REDAKCJA / Editorial Board Tomasz Przerwa (Wrocław, Redaktor naczelny / Editor-in-chief) Robert Kołodziej (Wrocław, Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor) Wojciech Kucharski (Wrocław, Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor) Miron Urbaniak (Wrocław, Redaktor tematyczny / Section Editor) Marek L. Wójcik (Wrocław, Sekretarz / Secretary) Współpraca przy redakcji naukowej tomu / Collaboration in the scientific edition of the volume: Grzegorz Strauchold, Katarzyna Bock-Matuszyk, Dariusz Misiejuk KOMITET NAUKOWY / Scientific Committee Joachim Bahlcke (Universität Stuttgart) Marie Bláhová (Univerzita Karlova, Praha) Tomasz Jurek (Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk) Ryszard Kaczmarek (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Padraic Kenney (Indiana University, Bloomington) Teresa Kulak (Uniwersytet Wrocławski) ADRES REDAKCJI / Editorial Office ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Polska / Poland http://sobotka.uni.wroc.pl e-mail: [email protected] Prace publikowane w „Sobótce” są recenzowane / ŚKH „Sobótka” is a peer reviewed journal Wydanie czasopisma zostało sfinansowane przez Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego Właściciel praw autorskich: Uniwersytet Wrocławski Czasopismo opublikowane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-bez utworów zależnych 4.0 (CC BY-ND 4.0). https://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.pl Tłumaczenie na język angielski i korekta językowa / English translation and proofreading: Marek Misiak Opracowanie redakcyjne / Editorial development: Redakcja Korekta / Proofreading: Zofia Smyk Skład / Typesetting: Aleksandra Kumaszka, eBooki.com.pl Wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe / The hard copy edition is the reference version for this journal e-ISSN 2658-2082 | PL ISSN 0037-7511 Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych Instytut Historyczny http://wnhip.uni.wroc.pl/Instytut-Historyczny Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu ARTYKUŁY I STUDIA MATERIAŁOWE DOI: 10.34616/SKHS.2019.1.5.20 Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka Rocznik LXXIV (2019), 1 e-ISSN 2658-2082 | PL ISSN 0037–7511 KAMIL PAWŁOWSKI Uniwersytet Wrocławski ORCID 0000-0002-8215-4251 I ONA BOWIEM WSPIERAŁA WIELU... EWANGELICKA DIAKONIA ŻEŃSKA NA ŚLĄSKU NA PRZYKŁADZIE EWANGELICKIEGO ZAKŁADU DIAKONIJNEGO W ZĄBKOWICACH ŚLĄSKICH W LATACH 1860–19141 FOR SHE ALSO SUPPORTED MANY… EVANGELICAL FEMALE DIACONAL INSTITUTION IN SILESIA ON THE EXAMPLE OF THE EVANGELICAL DIACONAL INSTITUTION IN ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE IN 1860–1914 Abstract: The article presents the activities of evangelical female deacons in Silesia in the time period before World War I. On the example of Evangelical Diaconal Institution in Ząbkowice Śląskie the development of establishments of this kind was pictured. The fe- male deacons in Ząbkowice Śląskie cared for the sick, educated the children and managed orphanages and creches. Keywords: Silesia, Ząbkowice Śląskie, evangelical diaconal institution, Innere Mission Do powstania żeńskiej diakonii doszło dzięki pastorowi Theodorowi Flied- nerowi (1800–1864)2, a była ona odpowiedzią na problem biedy i bezrobocia wśród 1 Baza źródowa do powstania niniejszego artykułu została zgromadzona w ramach grantu badawczego pt. Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860–1946 na tle śląskich instytucji charytatywnych, w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Diamentowy Grant” (nr rej. DI2016 016546, nr umowy 0165/DIA/2017/46). 2 Temat żeńskiej diakonii na Śląsku nie doczekał się kompleksowego opracowania. Kwestia ta poruszana była jedynie fragmentarycznie, najczęściej w odniesieniu do poszczególnych domów, w ujęciu wyznaniowym. Można tu wskazać m.in. prace: Walter Schüßler, Die ehemals schlesi- schen Diakonissenmutterhäuser, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. IV, red. Gerhard Hultsch, Ulm 1957, s. 46–47; Christian-Erdmann Schott, Die Anfange der Diakonie im Schlesien des 19. Jahrhunderts, [w:] Beiträge zur ostdeutschen Kirchengeschichte, Folge 5: Die Anfänge der Diakonie 6 Kamil Pawłowski kobiet. Niezamężne kobiety, pozostające w trudnej sytuacji materialnej, otrzyma- ły szansę godnego życia w służbie bliźniemu3. W 1836 r. pastor Fliedner wraz z żoną Friederike (1800–1842) założył w Kaiserswerth koło Düsseldorfu (dziś dzielnica tego miasta) pierwszy Dom Macierzysty sióstr diakonis. W 1898 r. dzia- łało już 49 domów, wchodzących w skład Generalnej Konferencji Kaiserswerth (Kaiserwerther Generalkonferenz), 12 osobnych domów oraz trzy kształcące nowe siostry. Pełniąc posługę wśród chorych i potrzebujących, miały one naśladować ewangeliczny wzór, którego wyraz czerpał Fliedner z Listu do Rzymian: „Polecam wam Febę, naszą siostrę, diakonisę Kościoła w Kenchrach. Przyjmijcie ją w Panu tak, jak się świętych winno przyjmować. Wesprzyjcie ją w każdej sprawie, w któ- rej pomocy waszej będzie potrzebowała. I ona bowiem wspierała wielu, a także i mnie samego”4, chcąc dokonać odrodzenia diakonii apostolskiej5. W 1848 r., w czasie Dni Kościoła w Wittenberdze, pastor Fliedner i Johann H. Wichern po- wołali do życia Misję Wewnętrzną (Innere Mission), dzieło skierowane na pomoc bliźniemu i głoszenie słów Ewangelii. Ze względu na to, że Misja nie była inicja- tywą Kościoła, spotykała się z krytyką, ale nie przeszkodziło to w jej rozwoju. Podczas wizyt na Śląsku Johann Wichern przekonał się, że idea Misji We- wnętrznej znajdzie w tej pruskiej prowincji podatny grunt. Już w 1850 r. z Domu Macierzystego w Keiserwerth przyjechała do Wrocławia siostra diakonisa, która dała początek ewangelickiego dzieła diakonijnego na tym terenie. Tak też rozpoczął swoje funkcjonowanie pierwszy Ewangelicki Dom Macierzysty „Bethanien” we Wrocławiu. Wypada wspomnieć, że już dwa lata wcześniej wysłał Fliedner siostry do Starej Wsi (dziś część Pszczyny), które pomagały głodującej ludności, ale ich obecność nie miała trwałego charakteru. Dekadę później powstały w regionie im östlichen Europa, Münster 2002, s. 68–75; idem, Auf dem Weg zu einer neuen Kirche. Die Inne- re Mission in Schlesien von den Anfängen bis 1900, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte“, 88/89 (2009/2010), s. 129–141; Konrad Müller, Vom Wirken der Inneren Mission in Schlesien, [w:] Das Evangelische Schlesien, s. 7–45; Małgorzata Bruder, Zaczęło się od Johanna Hessa... Krótki rys historii wrocławskiej diakonii do 1945 r., [w:] Mieszczaństwo wrocławskie, red. Halina Okólska, Wrocław 2003, s. 98–104; Aleksandra Błahut-Kowalczyk, Ewangelickie diakonise w służbie chorym na Śląsku, [w:] Zgromadzenia zakonne w medycynie i farmacji na Śląsku i Zagłę- biu, red. Bożena Urbanek, Warszawa 2013, s. 159–173. 3 K.Gerhard Schäfer, Volker Herrmann, Geschichtliche Entwicklungen der Diakonie, [w:] Diakonisches Kompendium, red. Günther Ruddat, Gerhard K. Schäfer, Göttingen 2005, s. 57–58. 4 Por. Pismo Święte, List do Rzymian 16,1–2. 5 Die Macht der Nächstenliebe. Einhundertfünfzig Jahre Innere Mission und Diakonie 1848– 1998, Hrsg. Ursula Röper, Carola Jüllig, Stuttgart 1998, s. 140. I ona bowiem wspierała wielu... Ewangelicka diakonia żeńska na Śląsku 7 kolejne domy, a patronował im zawiązany w 1863 r. w Legnicy Śląski Prowincjonalny Związek Misji Wewnętrznej (Schlesischer Provinzialverein für Innere Mission). Podczas spotkania założycielskiego omawiano