CANON volkshuisvesting C A NON volkshuisvesting Nederland kent eind 2015 381 woningcorporaties, die een kleine 2,5 miljoen woningen beheren. CANON Deze indrukwekkende sociale woningbouw gaat terug op één initiatief uit het jaar 1852. Rondom 1900 leefden meer dan een miljoen Nederlanders in een situatie die grote overeenkomsten vertoont met de slums van de huidige Aziatische, Afrikaanse en Latijns- Amerikaanse metropolen In 1900 woonden gemiddeld 5 personen in een woning van nog geen 50 m2, 10 m2 per persoon. volkshuisvesting Nu wonen er gemiddeld 2,4 personen in een (nieuwe) woning van 160 m2: 65 m2 per persoon. De laatste bewoonde plaggenhut van Nederland heeft in Tange-Alteveer stand gehouden tot 1941. Deze hut is nu te bewonderen in Openlucht Museum in Arnhem. Op 8 november 1962 wordt de Hogenkampsweg in de wijk Dieze-Oost in Zwolle de miljoenste naoorlogse Nederlandse nieuwbouwwoning feestelijk in gebruik genomen. In 1998 overschrijdt het aantal koopwoningen het aantal huurwoningen. In 1947 was het aandeel van het particuliere woningbezit nog maar 28%. In veel grote steden wordt 1 op de 4 à 5 woningen tegenwoordig toegewezen aan bijzondere doelgroepen. De Canon volkshuisvesting neemt de lezer mee langs de hoogtepunten, dieptepunten en bijzonderheden van de moderne geschiedenis van het wonen in Nederland. Aan de hand van 25 vensters wordt zicht geboden op de historische achtergronden van de opkomst van woningbouwverenigingen, de gevolgen van de Woningwet in 1901 en de rol van huurders en bestuurders. Elk venster vertelt een verhaal over een opmerkelijke gebeurtenis of trend in een rijke geschiedenis waarin de sociale woningbouw stap voor stap weet te ontsnappen uit de duisternis van de negentiende eeuw. Nooit eerder is deze geschiedenis zo overzichtelijk gepresenteerd. Deze Canon maakt deel uit van een digitaal wikipendium dat op internet de geschiedenis van de brede sociale sector ontsluit (zie: www.canonsociaalwerk.eu). Daar is ook de uitgebreide versie te raadplegen van de Canon volkshuisvesting, compleet met beeldmateriaal, literatuur verwijzingen, historische documenten en links. Wie meer wil weten over de moderne geschiedenis van de sociale woningbouw in Nederland en alles wat daar bij is komen kijken, kan hier uitgebreid schatgraven: www.canonvolkshuisvesting.nl. www.canonvolkshuisvesting.nl INHOUD Canon volkshuisvesting p. 5 1946 Goed wonen p. 55 Introductie Smaakvol wonen als unieke en individuele expressie p. 9 Nationale Hypotheekgarantie en eigen woningbezit p. 59 1852 Vereeniging ten behoeve der Arbeidersklasse 1956 Eerste Nederlandse woningbouwvereniging ‘Een eigen huis, een plek onder de zon’ p. 12 ‘Aardgas, warmte bij u thuis’ p. 62 1854 Verslag aan den Koning 1962 Het verband tussen huisvesting en gezondheid Woningen aan het riool, elektriciteit, aardgas en internet p. 16 Het maakbare wonen en de ruimtelijke ordening p. 66 1901 De Woningwet 1966 ‘Een zaak van het rijk’ Van groeikernen tot krimpregio’s p. 20 De kraakbeweging p. 71 1903 Wonen moet je leren 1968 Het woonbeschavingsoffensief ‘Leegstand is een misdaad’ p. 26 Georganiseerde huurdersbeweging p. 75 1904 Eerste toegelaten instelling 1972 ‘Uitsluitend in het belang van verbetering der volkshuisvesting’ ‘Houd huren betaalbaar’ p. 29 Van huurder tot woonconsument p. 79 1910 Fabrieksdorpen 1972 Verlichte ondernemers bouwen woningen voor hun arbeiders Afscheid van woningbouwverenigingen p. 32 Stadsvernieuwing als antwoord op cityvorming p. 82 1913 Nationale Woningraad 1977 Vereniging van woningcorporaties ‘Bouwen voor de buurt’ p. 35 Operatie-Heerma p. 86 1915 Ontstaan gemeentelijke woningbedrijven 1995 ‘Wie bouwt? Wibaut!’ Woningcorporaties op eigen benen p. 40 Stedelijke vernieuwing p. 90 1918 Landarbeiderswet 1997 …en de strijd tegen plagggenhutten Herstructurering van naoorlogse wijken p. 43 Uniek in de wereld p. 93 1921 Amsterdamse School 2005 Kwaliteitsarchitectuur voor het volk Europa, inkomensgrenzen en non-profitorganisaties p. 47 Huisvesten van bijzondere doelgroepen p. 96 1933 Huurdersverzet en huurbescherming 2006 De betaalbaarheid van woningen Zorg aan huis p. 51 Parlementaire enquête woningcorporaties p. 99 1945 Woningnood: volksvijand nummer 1 2014 Wederopbouw en het ingrijpen van de overheid Uithuilen en opnieuw beginnen CANON VOLKSHUISVESTING Introductie Allen die zich practisch met De Nederlandse volkshuisvesting is zeker iets deze tak van maatschappelijke om trots op te zijn. Dat wat ruim een eeuw hervorming bezig houden, hebben de ervaring opgedaan geleden begon met ‘eilandjes in een krottenzee’ dat in menig arbeidersgezin een heeft onze samenleving mee vormgegeven en volslagen ommekeer ten goede plaats heeft, wanneer het uit een doet dat nog altijd. Het is één van de redenen krot in eene gezonde woning waarom ons land geen desolate suburbs of wordt overgeplaatst. ontoegankelijke getto’s kent. Onze sociale H.L. Drucker in De Gids, 1898 woningbouw trekt geïnteresseerde bezoekers van over de hele wereld, al vinden we het zelf zo gewoon als water uit de kraan. Volkshuisvesting ter discussie – cover Aedes Magazine, april 2012. Diezelfde volkshuisvesting heeft roerige tijden achter de rug. Woningcorporaties zijn zwaar aangeslagen door een aantal grote desinvesteringen die de hele sector worden nagedragen; de rijks- overheid onttrekt via de verhuurdersheffing zo’n anderhalf miljard euro aan de sector, wat het investeringsvermogen niet echt ten goede komt; het harde oordeel van de parlementaire enquête- commissie woningcorporaties echoot nog altijd na. Als reactie daarop heeft de regering een ingrijpende wijziging Hendrik Lodewijk Drucker van de Woningwet doorgevoerd, die verdere ontsporingen in de (1857-1917), hoogleraar Romeins toekomst moet voorkomen. Vast staat dat wat wij meer dan een recht en Kamerlid, geldt als eeuw lang onder het vertrouwde (en in de wereld unieke) begrip één van de architecten van de Woningwet van 1901. Hij was een van de schrijvers van het Wat is een canon? rapport Het vraagstuk der volkshuisvesting, dat in 1896 de De Canon volkshuisvesting gebeurtenissen die met elkaar basis legde voor de Woningwet. sluit aan bij de definitie die een referentiekader vormen. Drucker stond ook aan de wordt gehanteerd door de De Canon volkshuisvesting wieg van de Vereeniging tot officiële canon van de Neder- wil een referentiekader bieden Bevordering van den Bouw van landse geschiedenis, zoals die van hoe wij van verleden tot Werkmanswoningen, kortweg in 2007 is gepubliceerd (zie: heden zijn omgegaan met WW, in zijn woonplaats Leiden, die in 1904 als eerste woning- www.entoen.nu). Een canon de woonmogelijkheden en bouwvereniging erkenning zou (met de klemtoon op de eerste woonomstandigheden van de krijgen als toegelaten instelling lettergreep) is daarbij een ge- Nederlandse bevolking. krachtens de Woningwet. heel van teksten, beelden en 4 5 volkshuisvesting hebben verstaan, door al deze ontwikkelingen Beekers, Het bewoonbare land. Geschiedenis van de volkshuistings­ zal veranderen. Maar wat nemen we hierbij vanuit het verleden beweging in Nederland was in 2013 de eerste wetenschappelijke mee? Wat is er eigenlijk bereikt? Waar kwamen we vandaan? poging sinds jaren om de geschiedenis van de moderne volks- Welke trots is er eigenlijk verbonden aan onze volkshuisvesting huisvesting omvattend te beschrijven en te ordenen. Voor de rest of zou dat in ieder geval moeten zijn? moeten we het doen met incidentele publicaties over afzonderlijke jubilerende of fuserende corporaties. Voor dat soort historische vragen is in de actuele discussie op- merkelijk genoeg weinig ruimte. De incidenten overheersen, Digitaal magazijn praktisch-politieke problemen zuigen de aandacht naar zich toe Tegen deze achtergrond is in 2015 het idee ontstaan om een – alle energie richt zich op de werkelijkheid van vandaag de dag. Canon volkshuisvesting te ontwikkelen en deze voor iedereen Voor die van gisteren is weinig tijd, laat staan voor verhalen die digitaal beschikbaar te stellen. In het voorjaar van 2016 is deze meer dan anderhalve eeuw geleden hun oorsprong hebben. Canon volkshuisvesting online gegaan. Aan de hand van 25 vensters Die verhalen zijn er natuurlijk wel. Je moet ze alleen weten te kan de bezoeker op www.canonvolkshuisvesting.nl de grote lijnen vinden. Wat er aan geschiedenissen wordt verteld, richt zich vaak van de geschiedenis van de moderne volkshuisvesting tot zich op een onderdeel (beleid, architectuur, politiek) of een specifieke Dit proefschrift van Wouter nemen. Ook mensen die al goed geïnformeerd zijn of zich verder organisatie (corporatie, het rijk, gemeenten). Het zojuist geopende Beekers was in 2013 de eerste willen verdiepen kunnen op deze site hun hart ophalen, want Museum Het Schip is gespecialiseerd in de architectuur van de wetenschappelijke poging sinds achter de 25 vensters gaat een zeer uitgebreid online magazijn Amsterdamse school. En het door het IISG beheerde Digitaal jaren om de geschiedenis van schuil, waar met behulp van links, literatuurverwijzingen, digitale de moderne volkshuisvesting museum van de volkshuisvesting is vooral gericht op specifieke basisdocumenten, uniek historisch materiaal, bewegende beelden omvattend te beschrijven en te woningbouwprojecten per periode. Politieke en maatschappelijke ordenen. en talloze afbeeldingen veel kennis voor het oprapen ligt. achtergronden, aandacht voor bewoners en discussies over de Met deze boekuitgave komt deze geschiedschrijving nu ook als volkshuisvesting komen daarin nauwelijks aan de orde, laat staan hard copy beschikbaar. De ervaring leert dat er nog steeds een dat