FOLIA 173 Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Historicolitteraria XIV (2014) Urszula Kolberova Uniwersytet Ostrawski (Ostravská univerzita v Ostravě) Zarys rozwoju literatury zaolziańskiej (1920–2011) Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie rozwoju twórczości literackiej polskiej mniejszości narodowej w Republice Czeskiej (Czechosłowacji – przed rokiem 1993), konkretnie w przygranicznym regionie nazywanym przez Polaków Zaolziem. W przeszłości na obszarze Śląska mieszały się wpływy niemieckie, czeskie i polskie. Po rozpadzie Monarchii Austro-Węgierskiej i powstaniu po I wojnie świa- towej nowych niepodległych państw, większość z nich miała kłopoty z wytyczeniem swoich granic. Polska i Czechosłowacja spierały się o Śląsk Cieszyński. Strona czeska argumentowała1 swoje racje względami ekonomicznymi, komunikacyjnymi i dyna- stycznymi , strona polska etnograficznymi. Po licznych, nawet zbrojnych, kompli- kacjach spór został rozstrzygnięty na konferencji polityków Ententy w Spa w lipcu 1920 roku, kiedy Polska zagrożona wojskami bolszewickimi zgodziła się na przy- jęcie arbitrażu w przypadku do tej pory nierozwiązanych problemów granicznych, m.in. na Śląsku2 Cieszyńskim. Czechosłowacji przypadło po podziale spornego ob- szaru 1300 km i 310 tysięcy obywateli, w tym 48% Polaków, 39% Czechów, 12% Niemców. Największe skupisko ludności polskiej stanowiło tzw. Zaolzie, czyli Czeski Cieszyn i powiat Frysztat, gdzie ludność polska stanowiła prawie 70%. Na terenie czeskim znalazł2 się niemal cały przemysł ciężki Śląska Cieszyńskiego. Polsce przy- padło 1000 km spornego obszaru, o charakterze rolniczym, tereny te zamieszkiwa2 - ło 61% Polaków, 31% Niemców, resztę stanowili Żydzi i inne mniejszości . Literatura zaolziańska jest nurtem o charakterze wtórnym w stosunku do ogól- nonarodowej literatury polskiej. Mając świadomość, że twórczość ta nie sięga wy- żyn literackich, nie jest celem tego artykułu jej wartościowanie. Chodzi o zjawisko historyczno-socjologiczne, twórczość środowiskową, folklor, przejaw kultury pol- skiej poza jej granicami, a nie przykład literackiego artyzmu. 1 Korzenie Zaolzia 2 Chodzi o kilkusetletnią przynależność Śląska do Korony Czeskiej. Dane statystyczne wg: S. Zahradnik, M. Ryczkowski, , Trzyniec 1992, s. 45–46. [88] Urszula Kolberova Rozwój twórczości literackiej na Zaolziu po roku 1920 można podzielić na kilka etapów. W tym zakresie jako najbardziej trafny przyjmowany jest podział polskiego badacza literatury z Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, profesora Edmunda Rosnera. Skądinąd często pojawia się pytanie, czy w ogóle możemy mówić o literaturze zaolziańskiej, skoro Zaolzie nie funkcjonuje jako nazwa geograficzna, czy też raczej po3- winniśmy włączyć ją do literatury ogólnopolskiej. Zdania na ten temat są podzielone . Przeciwny terminowi „literatura zaolziańska” był poeta Wilhelm Przeczek. Odmienny pogląd głosi Rosner, który twierdzi, że społeczność polska w Czechosłowacji stworzy- ła własne życie kulturalne, w tym literaturę piękną, którą powinno nazywać się litera- turą zaolziańską. Termin ten nie jest używany na określenie piśmiennictwa regionu, nie obejmuje on bowiem twórczości w języku czeskim. Literaturę Zaolzia charakte- ryzuje profesor Rosner jako wyraz świadomości polskiej zbiorowości, wyróżniającej się tym, że żyje poza granicami Polski i pod tym względem, jak wszystkie4 stworzone przez Polaków dzieła w języku polskim, jest częścią literatury narodowej5 . W związku z tym dokonał następującej periodyzacji historii literatury Zaolzia : 1. okres międzywojenny (1920–1939), w którym dominują zagadnienia regionalne; 2. okres formowania się piśmiennictwa polskiej mniejszości (1945–1956), wy- raźnie nawiązujący do literackiej tradycji międzywojnia; 3. okres współistnienia tradycji i nowoczesności (1956–1969); 4. okres niejednorodnej ideowo i artystycznie twórczości literackiej (1969– 1989), w tym czasie liczni autorzy zaczynają orientować się na czytelników spoza regionu; 5. okres transformacji po roku 1989. Powyższą klasyfikację określiły wydarzenia historyczne oraz związane z nimi fakty z życia literackiego, niemniej jednak uczony odnosi6 swoją periodyzację do no- wych prądów i tendencji literatury ogólnopolskiejPierwszy lot, . Rok 1956, w którym w Polsce pojawiło sie pokolenie Współczesności, na Zaolziu odbił się echem dopiero w 1959 roku, po opublikowaniu almanachu nawiązującego do doświadczeń literackich pokolenia 56’. Oprócz tego pojawiał się wówczas tom poezji Henryka Literatura polska w republice czeskiej 3 A. Wolny, , „Zwrot“ 1997, nr 11, s. 43. A. Wolny stwierdza, że należy opisywać poszczególnych pisarzy, nie literaturę. Podobnie o „autorach polskich i autorach czeskich“ wyrażał się J. Urbanec z Uniwersytetu w Opawie, a Tadeusz Kijonka, redaktor naczelny miesięcznika „Śląsk“, użył terminu literatura zaolziańska dla okre- Od regionalizmu do uniwersalizmu. Literatura zaolziańska ostatniego pół- ślenia twórczości powstającej na konkretnym terenie, w konkretnym środowisku. wiecza4 Czy istnieje literatura zaolziańska LiteraturaE. Rosner, polska z czeskiego Śląska , „Zwrot”1988, nr 6, s. 22, zob. też E. Rosner, , [w:] Polska literatura na czeskim Śląsku w latach 1956–1968 Litera- tegoż, , Cieszyn 1995. tura polska5 z czeskiego Śląska E. Rosner, , [w:] tegoż, 6 , Cieszyn 1995, s. 63. Taką periodyzację za Edmundem Rosnerem przyjmuje i uwzględnia w swoich pracach również czeski badacz literatury zaolziańskiej Libor Martinek. Zarys rozwoju literatury zaolziańskiej (1920–2011) [89] Jaśminowe noce, Jasiczka będący próbą odejścia od regionalizmu. Tak więc za bar- dziej trafną datę można tu przyjąć rok 1959. Pierwsze dwa okresy (do roku 1956/1959) kładą nacisk na uczuciową więź człowieka z regionem, jego związek z ziemią. Regionalizm, bo o nim mowa, ujawnił się już w romantyzmie dzięki zainteresowaniom ludoznawczym. Regionalizm może- my określić jako kierunek w literaturze, sztuce, który cechuje powiązanie twórczo- ści z jakimś regionem, jego kulturą, obyczajami, językiem (zwrot do gwary). Chodzi o zjawisko „zrodzonego na prowincji ruchu kulturalnego i społecznego, [...] literatu- ra miała wprowadzać do świadomości mieszkańców regionu poczucie tożsamości i wspólnoty, [...] regionalizm miał zdynamizować kulturalnie i ekonomicznie małe7 ośrodki, związać emocjonalnie ludzi z zamieszkiwaną przez nich przestrzenią” . Główną wartością utworów nurtu regionalnego nie jest artyzm, ale jego tema- tyka, często wyrażana gwarą. Na Śląsku Cieszyńskim powszechnie posługiwano się gwarą. Nie było prawie autora, który by z niej nie korzystał. Gwarą cieszyńską mó- wili na co dzień nie tylko chłopi, ale także tutejsza inteligencja,Karol Berger która równolegle władała językiem literackim. Z ludowym dramatopisarstwem związany jest (1894–1953), założyciel Teatru Polskiego Macierzy Szkolnej Karolw CSR, Piegza teatrzyku kukiełkowego „Lalka” oraz Klubu Literackiego w Rybniku (1949). Amatorem sztuk ludowych doce i reprezentantem nurtu regionalistycznego był Adolfa Fierli(1899–1988),8 który w swojej dramaturgii opisywał górników i górali. Za sprawą Edyty Korepty - niona została twórczość piszącego gwarą cieszyńską9 (1908–1967), uznawanego przez Zdzisława10 Hierowskiego za twórcę wtórnego, piszącego we- dług wzorów i schematów . E. Korepta swojej publikacji twierdzi, że sposób, w jaki Fierla11 przedstawia świat, jest rodzajem religijności ludowej, którą cechuje sensu- Adamalizm .Wawrosz Fierla w swojej twórczości sięgał często do doświadczeń literackich Emila Zegadłowicza i Gustawa Morcinka. Kolejnym przedstawicielem nurtu ludowego jest (1913–1971), twórca znany Gustawdzięki prozie, Przeczek gawędom, dramatom. Jego twórczość jest na Zaolziu bardzo popularna, łatwa w odbiorze, z elementami dydaktyzmu, nasycona kolorytem lokalnym. (1913–1974) re- dagowałLiteratura pisma polska„Jutrzenka” XX wieku. i „Nasza Przewodnik Praca”. encyklopedyczny Należał do Związku Pisarzy Czeskich, 7 , red. A. Hutnikiewicz, A. Lam, Warszawa8 2003, s. 95–96. Pracownik naukowy Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, badaczka literatury Śląska9 Cieszyńskiego. Zdzisław Hierowski (1911–1967), polski krytyk i historyk literatury, publicysta, tłu- macz. Do 1939 r. współpracował z czasopismami śląskimi. W 1945 organizował życie lite- rackie i kulturalne w Katowicach, m.in. brał udział w założeniu i redagowaniu miesięcznika „Odra“, a także kwartalników „Śląsk Literacki“ i „Zaranie Śląskie“. Od 1960 kierownik pra- cowni literackiej InstytutuŻycie literackieŚląskiego naw Katowicach.Śląsku w latach 1922–1939 . 10 Zagadnienia tożsamości regionalnej w literaturze Śląska Cieszyńskiego Z. Hierowski, , Katowice 1969, s. 302 11 . E. Korepta, , Ka- towice 2005, s. 77–83 [90] Urszula Kolberova Kamienna Golgota współpracował z klubemPamiętajcie literackim i SerceZwiązku na kolczastych Nauczycielstwa drutach Polskiego. Tragiczne wspomnienia obozowe zawarł w zbiorku prozy wspomnieniowej oraz tomikach wierszy , nawiązując w ten sposób do uprawianej w Polsce literatury obozowej i przekraczając w ten sposób granice regionalizmu zaolziańskiego. Po zakończeniu II wojny światowej i wznowieniu życia artystycznego zaolziań- skie środowisko literackie kontynuowało wzorce tradycji regionalnej, uprawianej w latach międzywojennych, a porzuconej przez twórców w Polsce wkrótce po woj- nie. Literaci12 zaolziańscy w treściach regionalnych widzieli symbole zagrożonej13 pol- skości . Skupili się wokół gazety „Głos Ludu” i jej dodatku „Szyndzioły” , który pro- mował ich twórczość. Nie sformułowali programu literackiego, nie zdołali uporać się z regionalizmem, a ich twórczość