Ç.Ü Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl 2019 Cilt: 38-1 FEKE-POZANTI-SAİMBEYLİ (ADANA) İLÇELERİNDE HEYELANLI YERLEŞİM BİRİMLERİNİN DAĞILIMI VE AFET UYGULAMALARININ ETKİNLİĞİ1 Distribution of the Landslide Affected Settlements in Feke-Pozantı-Saimbeyli (Adana) Districts and Effectiveness of Disaster Treatments Mustafa KAFADAR Tolga ÇAN Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı ÖZET Ülkemizin coğrafi yapısı, iklim ve jeolojik özellikleri nedeniyle heyelanlar aynı bölgede tekrarlanarak afetlere dönüşmektedir. Heyelan zararlarının azaltılmasında temel amaç, can ve mal kaybı riskini ortadan kaldıracak ya da uzun süreli azaltacak yaklaşımların geliştirilip, denetimli bir şekilde uygulanması ile mümkündür. Bu kapsamda, geçmişe ait heyelan kayıtlarından çıkarılacak sonuçlar, bunları meydana getiren hazırlayıcı ve tetikleyici faktörlerin belirlenmesine ve yapılacak zarar azaltma çalışmalarına önemli altyapı oluşturmaktadır. Bu çalışmada Adana ili, Saimbeyli, Feke ve Pozantı ilçelerinde meydana gelen heyelan olayları ile heyelanlardan meydana gelen kayıplar, afet önleme ve azaltma çalışmalarının etkinliği, 7269 sayılı Afet kanunu göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. Arşiv kayıtlarına göre, Saimbeyli, Feke ve Pozantı ilçelerinde sırasıyla 14, 39, 32 heyelan olayı sonucu, 161, 385, 157 etkili nakil gerçekleştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Heyelan, Afet, Saimbeyli, Feke, Pozantı. ABSTRACT Due to the geographical structure, climate and geological characteristics of our country, landslides are repeated in the same region and turned into disasters. The main purpose of mitigating landslide damages is by developing and supervising the approaches that will eliminate the risk of loss of life and property or reduce it for a long time. In this context, the results to be drawn from the landslide records of the past constitute an important basis for the determination of the preparatory and triggering factors and the harm reduction activities to be made. In this study, landslide incidents in Adana, Saimbeyli, Feke and Pozantı districts, losses from landslides, effectiveness of disaster prevention and mitigation studies were evaluated by considering Disaster Law No. 7269. According to archive records, 161, 385, 157 effective transports were carried out as a result of 14, 39, 32 landslide events in Saimbeyli, Feke and Pozantı districts respectively. Land surveys conducted in Saimbeyli, Feke and Pozantı districts have evaluated landslide activity status in the regions. Key Words: Landslide, catastrophe, Saimbeyli, Feke, pozantı. Giriş Bir toplumu veya çevreyi olumsuz olarak etkileyen, aniden gelişen, doğa veya insan kaynaklı olaylar olarak tanımlanan afetler önemli kayıplara yol açmaktadır. Son yıllarda, ekonomik, sosyolojik, hızlı nüfus artışı küresel iklim değişikliliği ve doğal yeryüzü dinamikleri sonucu afete dönüşen deprem heyelan 1Aynı Başlıklı Yüksek Lisans Tezinden Üretilmiştir. 41 Ç.Ü Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl 2019 Cilt: 38-1 gibi doğa olaylarının sayısında artış olduğu gözlenmiştir. Dünya genelinde ekonomik, sosyolojik, çevresel ve fiziksel etkilerin artması, son yıllarda afetler sonucunda oluşan can ve mal kayıplarını önemli oranda artmasına yol açmaktadır. Ülkemizin coğrafi yapısı, iklimsel ve jeolojik özellikleri nedeniyle afetlere sık sık maruz kalmaktadır. Türkiye’de özellikle depremler, heyelanlar ve taşkınlar önemli miktarda can ve mal kaybına sebep olmaktadır. Yıkıcı etkiye sahip olan heyelanların verdiği zararların boyutları bunları tetikleyen deprem ve sel olayları etkisi altında da geliştiğinden, çoğu zaman gereğinden daha düşük tahmin edilmektedir. Türkiye’de büyük kayıplara yol açan doğal afetler ile ilgili, genel olarak yapısal hasarların giderilmesine yönelik yapılan çalışmalar, 1958 yılına kadar, büyük afetler için çıkartılan özel uygulama kanunlarıyla sürdürülmeye çalışılmış olup, 1959 yılında “Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun” un yürürlüğe girmesinden sonra, konu daha geniş kapsamlı olarak ele alınmış ve ilgili çalışmaları yürütebilmek amacıyla, 1965 yılında İmar ve İskan Bakanlığı bünyesinde Afet İşleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Afet İşleri Genel Müdürlüğü; 7269 sayılı Kanun’un 1968 yılında değiştirilen 1. maddesi ile “deprem (yer sarsıntısı), yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ, tasman ve benzeri afetlerde; yapıların ve kamu tesislerinin genel hayata etkili olacak derecede zarar gören veya görmesi muhtemel olan yerlerde alınacak tedbirlerle, yapılacak yardımlar hakkında” uygulanacak hükümleri belirleme rolünü üstlenmiştir. Kanun hükümleri çerçevesinde, teknik ekiplerce yapılan çalışmalar sonucunda, yaşamı tehdit edecek boyuttaki afetlerin olması veya olasılığının bulunması halinde, vatandaşların yıkılan veya hasar gören ya da hasar görme olasılığı olan konutlarının "güvenli bir alana nakledilmesi gerektiği" kararı vermesiyle farklı bir süreç başlatılmıştır. Yapılan etütler sonucu afetzede olduklarına karar verilen kişiler, kendilerine yeni konut yapılmasını sağlayacak kanuni şartları taşımaları halinde bu yardımdan yararlanabilmektedir. Adana ili doğal afet olaylarının dağlımı incelendiğinde; heyelan olayları yoğun olarak Pozantı, Karaisalı, Kozan, Feke ve Saimbeyli yerleşim birimlerinde olduğu gözlenmektedir. Afet İşleri Genel Müdürlüğü tarafından kaya düşmesi olarak diğer heyelanlardan ayrı olarak değerlendirilen olaylar ise; genelde ilin kuzeyinde yer alan Toros dağ kuşağına yakın ilçelerde (Kozan, Feke, Karaisalı, Pozantı, Tufanbeyli) dike yakın kaya şevlerinin gözlendiği bölgelerde sıklıkla meydana gelmektedir. Çalışma alanı olarak, heyelanların büyük çoğunluğunun yer aldığı Pozantı, Feke ve Saimbeyli ilçeleri seçilmiştir (Şekil 1). Çalışma alanında 1968’li yıllardan günümüze kadar olan yıllardaki yağışların tetiklemesi ile gelişen heyelan olayları sonucu afet kapsamına alınan köylerin envanteri Mülga Bayındırlık ve İskan Bakanlığı (Afet İşleri Genel Müdürlüğü) afet raporlarından yararlanılarak çıkarılacak ve bu köylerin mevcut durumu incelenmiştir. Köylerin bugünkü durumları ve afet kanununun uygulamadaki sorunları yapılan detaylı arazi çalışmaları sonucunda belirlenmiştir. 42 Ç.Ü Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl 2019 Cilt: 38-1 Şekil 1. Çalışma alanı yer bulduru haritası. Materyal ve Metot Materyal Adana ili doğal afet olaylarının dağılımı incelendiğinde; heyelan olayları yoğun olarak Pozantı, Karaisalı, Kozan, Feke ve Saimbeyli ilçe ve köy yerleşim birimlerinde olduğu gözlenmektedir. Tez kapsamında, Adana İlinin kuzey batısında bulunan Pozantı İlçesi ve civar köyleri ile Adana İlinin kuzey doğusunda bulunan Feke ve Saimbeyli İlçeleri ile civar köyleri incelenmiştir. Tez kapsamında çalışılan 3 ilçede toplam 82 köy bulunmaktadır (Şekil 2). 43 Ç.Ü Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl 2019 Cilt: 38-1 Şekil 2. Çalışma alanınında bulunan yerleşim yerleri. Pozantı ilçesi, Adana’ nın kuzeydoğusunda Mersin ve Niğde illerine komşu durumunda bulunmakta olup, İlçe merkezi Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’yu İç Anadolu ve Avrupa’ ya kara ve demiryolu ile bağlayan önemli bir geçit noktasında bulunmaktadır. Pozantı; Doğuda Aladağ (Adana), Güneyde Karaisalı (Adana) İlçeleri, Güneybatıda Tarsus (Mersin), Batı ve Kuzeyinde Ulukışla, Çamardı (Niğde) ilçeleri ile çevrilidir (Şekil 3. a). Yüzölçümü 797.15 km²’dir. Pozantı Orta Toroslar’da vadi içerisine kurulmuş, önemli bir geçit bölgesidir. Rakımı 780 m’dir. İlçe Merkezinden geçen Çakıt Çayı ve Kamışlı Vadisinden geçen Körkün Çayı önemli akarsularıdır. Saimbeyli ilçesi, Adana merkeze 157 km uzaklıkta olup, Orta Toros sıradağları arasında yer almaktadır. Doğusunda Göksun ve Andırın, batısında Develi, kuzeyinde Tufanbeyli, güneyinde Feke ve Kadirli ilçeleri ile komşudur (Şekil 3b). Yüzölçümü 965.83 km2’dir. Denizden yüksekliği yaklaşık 2500 m’ye ulaşmaktadır. Feke İlçesi 36-37 kuzey enlemleri ile 34-35 doğu boylamları arasında Akdeniz Bölgesinin kuzey doğusunda yer almaktadır. Ortalama rakım 620 m’dir. Doğusu Saimbeyli ve Sumbas ilçeleri, batısı Yahyalı ilçesi, kuzeyi Develi ve Saimbeyli, güneyi Kozan ilçesi ile çevrili olup, yüzölçümü 1215 km²’dir. Adana' ya uzaklığı ise 122 km’dir. Seyhan nehrini oluşturan kolları tarafından yarılmış derin vadilere sahiptir. 44 Ç.Ü Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl 2019 Cilt: 38-1 Şekil 3. Pozantı (a), Saimbeyli ve Feke (b) ilçe sınırları ve komşu ilçeleri. Metot Çalışma alanında 1950’li yıllarında 7269 sayılı afet kanunundan önceki yıllardaki afetlerle, 1959 yılında “Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanunun” yürürlüğe girmesinden günümüze kadar olan yıllardaki yağışların tetiklemesi ile gelişen heyelan olayları sonucu afet kapsamına alınan köylerin envanteri İmar ve İskan Bakanlığı, daha sonra Bayındırlık ve İskan Bakanlığı (Afet İşleri Genel Müdürlüğü) afet raporlarından yararlanılarak çıkarılmış ve bu köylerin mevcut durumu incelenmiştir. Mahallelerin (köy) bugünkü durumları ve afet kanununun uygulamadaki sorunları yapılan detaylı arazi çalışmaları sonucunda tespit edilmiştir. Tarihsel heyelan envanter haritası ile arşiv kayıtları değerlendirilmiş farklı zamanlarda yapılan arazi çalışmaları esnasında yerel halk ile konuşularak heyelanlardan kaynaklı zararlar için iyileştirme çalışmaları yapılıp yapılmadığı, heyelanlardan kaynaklı gelişen ve hayatı olumsuz yönde etkileyen olumsuz etkenler ne derece iyileştirildiği araştırmaları yapılmıştır. Araştırma Bulguları ve Tartışma Çalışma Alanı Jeomorfometrik ve Jeolojik Özellikleri Toroslar, Alp-Himalaya